Маълумки, барча ҳуқуқлар қатори фуқароларимизнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилиш кафолатини таъминлаш – бир томондан бу муносабатларнинг не чоғли тартибга солинганлиги билан, иккинчи тарафдан эса, бундай ҳуқуқларни амалга оширишнинг реал имконияти билан белгиланади.
Маълумки, мамлакатимизда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан келиб чиқиб шахс ҳуқуқларини чеклашга қаратилган процессуал мажбурлов чораларини одил судлов йўли билан белгилашга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Жумладан, шахсни лавозимидан четлаштириш тўғрисидаги масаланинг муҳимлиги, бу фуқаронинг меҳнат қилиш ҳуқуқининг таркибий қисми бўлганлиги боис қонун бу масалани ҳам суднинг тегишли қарори асосида амалга оширилишини назарда тутади. Аммо, қонун бир вақтнинг ўзида суд ажрими асосида айбланувчи, судланувчини лавозимидан четлаштириш тарзидаги процессуал мажбурлов чорасини суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори билан “бекор қилиниши” мумкинлигини ҳам инкор қилмайди. Фақат бундай ҳолларда суриштирувчи, терговчи, прокурор судни хабардор қилиб қўйиши талаб қилинади.
Реабилитация қилинган шахсларни, айниқса ҳарбий хизматчиларни ишга тиклаш бўйича суд амалиётида турли ёндашувлар мавжуд. Бу борадаги суд амалиёти амалдаги қонунлар, қонун ости ҳужжатлари ва шу билан бирга 2019 йил 4 февралдаги Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан барча судларга юборилган 11-9-10-сонли хат ва 2020 йил 26 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг РС-54-20-сонли “2019 йил ва 2020 йил 9 ойи давомида реабилитация билан боғлиқ ишга тиклаш, иш ҳақи, моддий ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги фуқаролик ишлари бўйича суд амалиётини умумлаштириш натижалари ҳақида”ги Раёсат қарорига таяниб шаклланган.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 111-моддасида, меҳнат шартномаси ғайриқонуний равишда бекор қилинган ёки ходим ғайриқонуний равишда бошқа ишга ўтказилган ҳолларда, у иш берувчининг ўзи, суд ёки бошқа ваколатли орган томонидан аввалги ишига тикланиши лозим, деб белгиланганлиги сабабли реабилитация қилинган шахслар ишга тиклаш масаласида аксарият ҳолларда фуқаролик ишлари бўйича судларга мурожаат қилишмоқда. Аммо бундай тоифадаги ишларни фуқаролик ишлари бўйича судлар айрим ҳолларда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси нормаларига таяниб ҳал этса, бошқа ҳолларда Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси нормалари асосида ҳал этаётганлигини кўришимиз мумкин.
Бугунги кунда амалда бўлган Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2020 йил 26 ноябрдаги РС-54-20-сонли “2019 йил ва 2020 йил 9 ойи давомида реабилитация билан боғлиқ ишга тиклаш, иш ҳақи, моддий ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги фуқаролик ишлари бўйича суд амалиётини умумлаштириш натижалари ҳақида”ги Раёсат қарорида …фуқаролик ишлари бўйича республика судлари томонидан реабилитация билан боғлиқ ишга тиклашга оид низоларни ҳал этиш амалиёти юзасидан ўтказилган умумлаштириш натижалари бу борада ягона суд амалиёти асосан тўғри йўлга қўйилганлигини, …моддий ва процессуал қонун талабларига риоя қилинаётганлиги, айрим ҳолларда моддий ҳуқуқ нормалари бузилганлиги ва процессуал хатоликларга йўл қўйилганлиги қайд этилган бўлиб, қарорда реабилитация этилган шахснинг ҳуқуқларини тиклаш ва етказилган мулкий зиённи қоплаш Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 304-313-моддаларида назарда тутилган тартибда реабилитация тўғрисида қарор чиқарган суд, прокурор ёки терговчини ажрими ёхуд қарори асосида амалга оширилиши лозимлиги қайд этилган бўлсада, аммо ишлар асосан фуқаролик ишлари бўйича судларда кўриб чиқиб ҳал этилмоқда.
Юқоридаги таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, бугунги кунда биринчи навбатда реабилитация қилинган шахслар, айниқса реабилитация қилинган ҳарбий хизматчиларни ишга тиклаш билан боғлиқ суд амалиётини бир хиллаштириш мақсадида аввало мазкур соҳадаги қонун ҳужжатларини унификациялаш, шу билан бир қаторда Ўзбекистон Республикаси Олий судининг тегишли Пленум қарорини ишлаб чиқиб қабул қилишни тақозо қилади.Мазкур муносабатларнинг кенг қамровлилиги ва ўзига хослигидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикасининг “Реабилитация қилинган шахсларнинг ҳуқуқларини тиклаш тўғрисида” қонун лойиҳаси ишлаб чиқилиб қабул қилиниши лозим.
Рамз Тиллаев
Фуқаролик ишлари бўйича Термиз туманлараро суди судьяси
Бу дунёда ҳалол ишламасдан, текин ва осон пул топиб, бировлрнинг ҳисобига яшайдиганлар, афсуски орамизда учраб туради.
Ботир (исми ўзгартирилган) шундайлардан бири эди, яъни қаерда текин пул излаб, ризқини ҳалол топишни ўйламас эди. У олдин ҳам ўғрилик жинояти билан бир неча марта судланган бўлса-да, ўзига тўғри хулоса чиқармасдан, яна шу йўлга киришга жазм қилди.
Тайинли иши ва пули бўлмаган Ботир кўнгли майишатни истаб, эрталаб кўчага пул дардида чиқди. Доим ҳам пул топиб кўрмаган Ботир бу сафар ҳам нафсини қондиришнинг қинғир йўлларпини излаб, йўлинин бозор томонга бурди.
Бозорга бориб, атрофни кузатиб, айланиб юрди. Ўғирлик эски касби бўлганлиги сабабли атрофни шошмасдан кузатиб, ўзига қулай пайт ва жойни излади. Бунақа ишларга кўзи пишиб кетганлиги сабабли шошмасдан ҳаракат қилди. Кун тушга яқинлашганда ўз ўлжасини аниқлади шекилли, бир жойда қўниб топиб, тўхтаб қолди.
Унинг ўлжаси эгаси вояга етмаган боланинг қаровсиз қолдирилган велосопеди эди. Ботир пайт пойлаб турдида кўзлаган ўлжасини одамларнинг кўзини шамғалат қилиб турдида велосопедни олиб кетди.
У ўғирланган молни тезроқ сотиб қутулишни ўйлаб, ўзига нотаниш бўлган велосопед таъмирлайдиган устахонага бориб, ўзини бечораҳол кўрсатиб, пул зарур бўлганлиги сабабли ўғлига тегишли бўлган велосопедни сотишга мажбур бўлганлигини айтиб, велосопедни сотди.
Ишнинг осон битганидан хурсанд бўлган Ботир пулларни ўз нафсини қондиришга ишлата бошлади.
Бели оғримасдан топилган пулни ишлатиши ҳам осон бўлди. Пулни маишатга ишлатиб, бир ҳафтага бормасдан пулнинг ҳам охири кўриниб қолди.
Биринчи жинояти ҳозирча аниқланмаганидан ҳаволанган Ботир пули қолмагач яна қинғир йўл билан пул топиб, нафсини қондириш йўлини излай бошлади.
Бу сафар чекка туманга бориб, ўз ниятини амалга оширмоқчи бўлди. Аввалги иши хамирдан қил суғургандай осон битганидан, шунингдек, ўзининг маҳортига ишонган Ботир бу сафар ҳам ишни тез тугатишга ва ўз туманига қайтишни ўйлаб, маҳаллани айланиб юрар экан, савдо мажмуаси ёнида турган велосопедни ва унга ортилган юкларни кўрди.
Ўлжасини мўлжаллаб уни узоқдан кузатиб турдида, эгасининг келмаганидан фойдаланиб, гўёки ўзини велосопед эгаси сифатида кўрсатиб, велосопедни олиб кетди.
Иккала ишнинг ҳам осон тугаганидан хурсанд бўлган Ботир ўзига ортиқча баҳо бера бошлади.
Гўёки қўлга тушмас ўғридек ҳис қила бошлади.
Лекин “бузоқнинг югургани сомонхонагача” деган гап бор. Ботир арқоннинг узун ташланганидан билмас эди. Кейинги ўғрилигидан кўп ўтмасдан тезкор-қидирув ходимларининг сайи-ҳаракатлари натижасида Ботирнинг қилмишлари ошкор бўла бошлади ва уни суднинг қора курсисига олиб борди.
Жиноят ишлари бўйича Жарқўрғон туман суди унга юқоридаги қилмишлари учун озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинлади. Қилмиш – қидирмиш деб шуни айтадилар. Ўз нафсига қул бўлиб, ҳалол ризқ топмасдан, бировларнинг ҳаққини ейишнинг жазосини бу дунёнинг ўзида олди.
Суд тизимида амалга оширилган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари суд ҳокимияти мустақиллигини ҳамда судлар фаолиятида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш билан бир қаторда фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш имконини беради.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 16 январдаги “Одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонининг 1-иловасига асосан 2023 – 2026 йилларга мўлжалланган суд тизимини сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг қисқа муддатли стратегияси тасдиқланди.
Шу билан бирга Давлатимиз рахбари “Янги Ўзбекистон – янги суд” тамойили доирасида аҳолининг одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш суд – ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишни жадаллаштиришни, соҳага илғор халқаро стандартларни жорий этишни талаб этмоқда.
Шунингдек, 2022 – 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида белгиланган вазифаларга мувофиқ, суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, судлар фаолияти самарадорлиги ва одил судлов сифатини ошириш мақсадида:
-“Инсон қадри учун” ғояси асосида чинакам адолатли суд тизимини шакллантириш ҳамда унинг фаолиятини халқ манфаати ва инсон қадр-қимматини самарали ҳимоя қилишга йўналтириш;
-адолатли суд қарорлари қабул қилинишига эришиш орқали халқнинг, шу жумладан, тадбиркорларнинг суд тизимига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, ҳар бир шахс суд ва судьялар сиймосида ўзининг ишончли ҳимоячисини кўришига эришиш;
-фуқаролар ҳамда тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини судларда ҳимоя қила олиши учун барча имкониятларни яратиш, суд ишларини юритишда тортишув ва тарафларнинг тенглиги тамойилларини тўлақонли рўёбга чиқариш, судларнинг холислигини амалда таъминлашга қаратилган қонунчиликни такомиллаштириш;
-судлар фаолиятини тўлиқ рақамлаштириш, сунъий интеллект технологияларини жорий этиш, идоралараро электрон маълумот алмашинувини яхшилаш, суд мажлисларида масофадан туриб иштирок этиш имкониятларини кенгайтириш;
-судьяларнинг мустақиллиги ва дахлсизлиги кафолатларини кучайтириш, судга ҳурматсизлик қилиш ва суд ишига аралашиш ҳолатларининг олдини олиш бўйича самарали механизмларни ишлаб чиқиш;
-суд қарорларининг қатъий ижросини таъминлаш, бу борада давлат органлари ва маҳаллий ҳокимликларнинг масъулиятини ошириш;
-судьялар ва суд ходимларида юксак муомала маданиятини шакллантириш орқали судга мурожаат қилган ҳар бир фуқаро ва тадбиркорда суддан, пировардида эса давлатдан розилик ҳиссини уйғотиш;
-Туманлараро, туман, шаҳар судлари томонидан биринчи инстанцияда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш;
-вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ишларни мазкур судларда тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
-вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўрилган ишларни Олий суднинг судлов ҳайъатларида тафтиш тартибида қайта кўриб чиқиш;
-юқори инстанция судлари томонидан ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибини бекор қилиш ва уларга иш бўйича якуний қарор қабул қилиш масъулиятини юклаш.
Судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида уларнинг ишига ҳар қандай аралашув қатъий жазоланиши, судьяларнинг хавотирсиз ишлаши учун давлат томонидан барча шароитлар яратилиши қайд этилди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, қабул қилинган мазкур Фармон мамлакатимизда одил судловга эришиш имкониятларини янада кенгайтириш ва судлар фаолияти самарадорлигини оширишга берилаётган катта ва беқиёс эътиборнинг ёрқин намунасидир.
М.Муроталиев
Шеробод туманлараро иқтисодий суди тизимни бошқариш ва хизмат кўрсатиш муҳандиси
Ўзбекистон Республикаси Қонунчилигига асосан мерос мол-мулк меросхўрлар ўртасида икки хил усулда, яъни васият бўйича ҳамда қонун бўйича амалга оширилади.
Васиятнома орқали мерос қолдирувчи ўзига тегишли мол-мулкни ёки бу мол-мулкка нисбатан ҳуқуқини вафот этган тақдирда тасарруф этиш хусусидаги хоҳиш-иродасини ифода этади.
Васиятнома асосида мерос қолдирилганида васият қолдирувчи ўзининг барча мол-мулкини ёки унинг муайян қисмини қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдек кирмайдиган бир ёки бир неча шахсга, шу билан бирга юридик шахсларга, давлатга ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига васият қилиши мумкин.
Вафот этган шахс томонидан у ҳаётлик вақтида васиятнома орқали мерос қилиб қолдирилмаган мол-мулклари ва мулкка бўлган ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида белгиланган тартибда қонун бўйича меросхўрлар ўртасида тақсимланади.
Қонун бўйича меросхўрларга Фуқаролик кодексининг 1135-1141-моддаларида кўрсатилган ва навбат тартибида ворисликка чақириладиган шахслар киради. Қонунда тўртинчи навбатда ворисликка чақирилувчи шахслар доираси аниқ кўрсатилмаганлиги сабабли, тўртинчи, бешинчи ва олтинчи даражадаги қариндошларга кирувчи меросхўрларни аниқлашда Оила кодекси 57-моддасига риоя этиш лозимлиги белгиланган.
Васият бўйича ва қонун бўйича мероснинг асосий фарқли жиҳати шундаки, шахс вафот этишидан олдин у томонидан васиятнома қолдирилганида мерос мол-мулкнинг васиятномада кўрсатилган қисми бўйича айнан ўша васиятномада кўрсатилган меросхўрга мол-мулк ёки мулкка бўлган ҳуқуқлар ўтказилади, қонун бўйича мерос эса вафот этган шахснинг меросхўрлари ўртасида васиятнома мавжуд бўлмаганида бутун мерос бўйича ёки мероснинг васиятнома орқали васият қилинмаган қисми бўйича тақсимланади.
Бу орқали қонунчиликда дастлаб мол-мулк ва ва мулкка бўлган ҳуқуқларнинг эгаси сифатида мерос қолдирувчининг хоҳиш-иродасига, васиятнома бўлмаган ёки шахс вафот этишидан олдин ўз хоҳиш-иродасини баён этмаган тақдирда эса эса қонун орқали меросхўрларни аниқлаш ва меросни тақсимлаш тартиби жорий қилинганлигини кўриш мумкин.
Ҳозирги кунда жиноят ҳуқуқида долзарб мавзулардар бири ҳисобланган жиноятда иштирокчиликка қарши сиёсий кураш олиб борилмоқда. Иштирокчиликда жиноятиликни содир этишда уюшган гуруҳ аҳамиятлидир. Бундай жиноятлар жамият учун хавфли, қўпол, қурол ишлатиш билан жиноят содир этиш кам учрайди.
Амалдаги Жиноят кодексининг 27-моддасида жиноятда иштирокчилик тушунчаси берилган, унга кўра икки ёки ундан ортиқ шахснинг қасддан жиноят содир этишда биргалашиб қатнашишига айтилади. Қонунчиликдаги бундай кичкина таърифга кўра объектив ва субъектив белгилар тартибга солинмоғи лозим.
Иштирокчиликнинг асосий тузилиши тушунчаси иштирокчилик турлари, шакллари ва иштирокчиликда жиноий жавобгарликни белгиланишини кўрсатади.
Объектив томондан иштирокчиликда сифат ва миқдор белгилари ўзига хосдир. Миқдор белгисига кўра 2 ёки ундан ортиқ шахсни биргалашиб жиноят содир этиши кўрсатилади. Жиноятда иштирокчиликда иштирокчи шахсларнинг ёши аҳамиятли яъни содир этган жиноятларига яраша жазо белгилашда уюшган жиноятчиларни зиммасига юклатилган вазифа кўрсатилади. Хар қандай ёшдаги шахс ҳам жиноятда иштирокчи бўла олмайди. Масалан, вояга етган шахс 13 ёшли болани ўғирлик жинояти содир қилишга жалб қилди. Бундай ҳолларда жиноят ҳуқуқи бўйича иштирокчилик деб тан олинмайди.
Сифат белгиси- бунда уюшиб иштирок этган шахс жиноятни субъекти бўлади. Уюшган иштирокчиликда фаолият иштирокчиларининг барчасини розилигида амалга оширилади. Улар жиноят содир этишга қаттиқ бирлашадилар, бир-бирини тўлдирадилар: бир шахс ўғирлик қилишга бошқасини жалб қилади, бошқаси жиноят қуролини ясайди, учинчиси жиноят қуролини ишлатади, ўғирликни содин этади.
Кейин жиноий уюшма аниқ жиноий натижага эришишини мўлжаллайди. Иштирокчиликда шахсларни бир мақсад бирлаштирмайди, яъни уларни мақсади бошқа бошқа бўлиши мумкин, аммо уларни натижа бирлаштиради. Масалан, бизнесдаги рақобатчисини ўлдириш учун буюртмачи топшириқ беради, бажарувчи бўлса иши учун пул талаб қилади. Аммо жиноий натижа битта одам ўлдириш. Охир оқибат уюшга жиноятчиликда улар фаолият олиб боришга бирлашадилар ва аниқ жиноий натижа асосида алоқа олиб борадилар. Иштирокчиликда асосий алоқа ёйиш ва уни қабул қилиш асосий эҳтиёжидир. Лекин бу унинг турланишига олиб келади, ташкилотчи, далолатчи, ёрдамчилар фаолияти ўртасида сабабий боғланиш аниқ натижага эришишда қўшимча поғонадаги фаолиятда бажарувчи туради.
Объектив томондан таснифланишига биргаликда жиноий ҳаракатларни содир этиш, умумий, ягона жиноий натижа ҳамда қилмиш билан унинг оқибатлари ўртасидаги сабабий алоқадан иборат. Бу ҳолат жиноятни квалификациясига катта таъсир кўрсатади, асосан қўриқланадиган худуддаги ўғирликда.
Бундай ҳолатларда уюшган жиноятчиликда бир бирини тушуниш, ўзаро алоқа ва булар ўртасидаги аниқ натижага эришишнинг асосидир. Қонун шуни таъкидлайдики, иштрокчилик фақат қасддан содир этиладиган жиноятларда ифодаланади, иштирокчилик ҳеч қачон эҳтиётсизликда мавжуд эмас.
Маълумки, Жиноят кодекси махсус қисмининг зарурий белгиси тугалланган жиноятларни ўз ичига олади. Лекин амалиётда кўп учрайдиган жиноий хатти-ҳаракатлар айбдорнинг ихтиёри ва ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолларда мақсад охирига етказилмайди. Шахс қуролни эгаллаш вақтида ушланса, жиноят қуроли, квартирани бузиш вақтида ва бошқа ҳолатларда жиноят қасддан амалга оширилади. Қонунчиликда, суд амалиётида, жиноят ҳуқуқи назариясидагига ўхшаб жиноят босқичлари кўпроқ қасддар содир қилинган жиноятлардан иборат. Жиноят содир этиш босқичлари- бу турли хил босқичларда айбдорнинг хатти-ҳаракатлари сифатини, қилмиш қасднинг турли ҳолатларини характерини изохлайди.
Қонунда жиноят босқичлари 3 та дейилган:
-тугалланган жиноятлар;
-жиноятга тайёргарлик;
-жиноятга суиқасд.
Тугалланган жиноятлар агар вояга етган шахслар томонидан содир этилса жиноятнинг барча белгиларини ташкил этади дейилган. Жиноят кодексида субъектнинг мияда қасднинг бирдан пайдо бўлиши: жанжал вақтида ўлдирадиган даражада пичоқни тақиши. Қачон жиноий чилмиш ҳамма босқичларда амалга оширилиши мумкин: шахс бошида пухта тайёрланади, масалан, ўғирликда (тайёрлов) кейин хатарни бартараф этади (суиқасд) ва охирида мол-мулк ўғирланади. Бу ерда тайёрлов ва суиқасд босқичи тугалланган жиноятларни сингдиради.
Тугалланган жиноятларни қонуний характери объектив томонига боғлиқлиги билан ифодаланади. Тулалланган жиноятлар кутилган натижага эришмасликдан гувоҳлик беради, мақсаднинг аниқлиги ҳаракатнинг бошланиши ва бажарилиши натижаси, нормани диспозициясида берилади. Буларни жиноят тузилиши таркибида келгуси қонунимизда инобатга олинади. Моддий таркибли жиноятлар таркиби жиноят бошланган пайтдан охиригача тугалланган ҳисобланади. Масалан, талончиликда моддий зарар етказилиши шарт. (мол-мулк олинса ва айбдор ҳақиқий имкониятларидан келиб чиқиб идрок қилади).
Формал таркибли жиноятларда тугалланган жиноятлар диспозициясида кўрсатилган бўлади, бу мазмунига таъсир қилмайди, субъектнинг кўзланган натижага эришиши аҳамиятсиз. Масалан, босқинчилик жиноятида зўрлик ишлатиш билан ҳужум қилинади, бу соғлиқ ва ҳаёт учун хавфли ёки босқинчилик ҳаракатини содир этиб, зўрлик ишлатиш билан жиноят тугалланган ҳисобланади.
Жиноятга тайёргарлик кўриш- бу изланишдир. Жиноят содир этиш учун жиноят қуролини тайёрлаш ёки уни мослаштириш жиноятчилар гуруҳини излаш, шу жиноятни содир этишга келишиш ёки қасддан шароит яратишни жиноят содир этувчи шахснинг ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолларда жиноятни охирига етказилмаганлиги тушунилади.
Қасддан содир этилган жиноят бошланиб, шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра охирига етказилмаган бўлса, жиноят содир этишга суиқасд деб топилади. Қасддан содир этилган жиноят билан жиноятга тайёргарлик кўрганликни фарқи шундаки, субъект объектга яқинлашади ва жамиятга хавф етказилиш билан ифодаланади.
Ҳаммамизга маълумки, жорий йилнинг июль ойида Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов ўтказилади. Шу муносабат билан, барчамиз Конституциямизда белгиланган ҳуқуқимиздан фойдаланган ҳолда давлатимиз келажаги учун ушбу сайловда фаол қатнашиб, ўз овозимизни беришимиз фуқаролик бурчимиздир.
Сайлов тизими ҳақида янги таҳрирдаги Конституциямизнинг 22-бобидаги 128-129-моддаларида батафсил кўрсатилган.
Сайлов бу – шахсни депутатликка, бирор ташкилот аъзолигига ёхуд мансабга очиқ ёки ёпиқ шаклда овоз бериш йўли билан сайлаш.
Кишиларнинг бирлашмаси – жамият деб номланади. Жамият бўлиб яшаш одамларга кўплаб қулайликлар келтиради. Зеро жамиятда одамлар бирлашиб ўз ҳаётий муаммоларини ҳал қилишади. Жамият қанчалик жипс бўлса, шунчалик муваффақиятли бўлади. Тарқоқ бўлса – муваффақиятсиз. Жамиятни ҳақиқий жамиятқилувчи омиллардан бири – ҳаётий қарорларни кўпчилик бўлиб қабул қилишдир. Бунинг яхши тарафи шундаки, қарорлар қабул қилишда якка шахслар ёхуд жамиятнинг баъзи гуруҳлари эмас, балки ҳамма бевосита ёки билвосита иштирок этади.
Кўпчиликнинг ақлий салоҳияти ишга солинади. Бу нарсани рўёбга чиқариш воситаларидан бири – сайловдир. Бунда кишилар ичларидан энг салоҳиятлиларини сайлаб олишади ва уларга қарорлар қабул қилишни ишониб топшириб, улардан кенгаш тузишади. Аммо иш шу билан тугамайди – сайлаганлар сайланганлардан мудом қабул қилинган қарорлардан ҳисобот сўраб туришади, фаолиятларини кузатиб боришади. Шу тарзда баъзиларгина эмас, балки ҳамма жамият ишларида, қарорларни қабул қилишда иштирок этади ва шу тарзда барчанинг манфаати инобатга олинади.
Демак, сайлов – муҳим ва керакли нарса, Сайловнинг асосий жиҳати деб омма ичидаги салоҳиятли, жонкуяр кишиларни сайлаб олиш деб айтдик. Агарда бу юз бермаса, яъни салоҳиятли кишилар эмас, балки баъзи гуруҳларнинг бошқаларга босим ўтказиши ёки бошқа ҳаракатлар натижасида нолойиқ кишилар сайланиб олинса, унда сайлов ўзининг ҳақиқий маъносини йўқотиб қўяди. Бу эса одамларда жамият ишларига дахлдорлик ҳисси пасайиб кетади, дегани. Чунки, бунда ҳаётий муаммолар энди кўпчилик бўлиб ҳал қилинмайди, қарорлар кўпчилик бўлиб қабул қилинмайди. Бу энди жамият эмас, балки шунчаки одамлар тўплами бўлиб, бу ҳолда муваффақият қозонилмайди. Фуқаролар эса муаммолар ичида яшаб, уларни ҳал қила олишмайди. Бунда давлат бойликларга ҳамма эмас, балки баъзи гуруҳлар эга чиқади, кўпчилик эса қашшоқ ҳолатда яшайди. Шунинг учун ҳам сайлов ҳақиқий сайлов бўлиши ҳар бир юрт учун муҳим аҳамият касб этади. Бунда сайловчиларнинг фаол, салоҳиятли, ишончли кишини сайлашга интилишлари муҳимдир, зеро сайловчиларнинг фаолсизлиги жамиятнинг фақат баъзи гуруҳларигина ўзлари хоҳлаган одамларни сайлаб олиши ва бошқаларнинг манфаатларини чеккага суриб қўйишига олиб боради. Бундай бўлмаслиги учун ҳар бир сайловчи сайловчилик масъулиятини ҳис этмоғи ва сайлов нималигини билиши лозим. Сайловларга бефарқлик, кимни сайлаётганини билмаслик, номзодларни саволлар билан тергамаслик – булар жамият учун оғир оқибатлар келтириши мумкин.
2023 йил 7 июнь куни Ўзбекистон Президентлигига сайлов олди ташвиқотлари бошланиб, Марказий сайлов комиссияси томонидан сайловда кўрсатилган номзодлар рўйхатга олинди. Бунда:
-“Адолат” социал-демократик партиясидан – Робахон Маҳмудовани;
-Экологик партиясидан – Абдушукур Ҳамзаевни, Ўзбекистон Президентлигига номзод этиб рўйхатга олиш тўғрисидаги Марказий сайлов комиссиясининг қарори қабул қилинди.
Шунингдек, фуқароларимиз 2023 йилнинг 28 июнидан то 5 июлига қадар Ўзбекистон Президентлигига муддатидан илгари овоз беришлари белгиланди. 2023 йил 9 июль куни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов куни деб расман эълон қилинди.
Мақолани тайёрлашда интернет манбаларидан фойдаланилди.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 611-моддасига кўра, уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг миқдори тарафларнинг ўзаро келишувига биноан уй-жойни ижарага бериш шартномасида белгилаб қўйилади. Башарти қонунга мувофиқ уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг энг кўп миқдори белгилаб қўйилган бўлса, шартномада белгиланган ҳақ ана шу миқдордан ошиб кетмаслиги лозим.
Уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг миқдори бир томонлама ўзгартирилишига йўл қўйилмайди, қонун ёки шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Уй-жой учун ҳақ ижарага олувчи томонидан уй-жойни ижарага олиш шартномасида назарда тутилган муддатларда тўлаб турилиши лозим. Агар шартномада бундай муддатлар назарда тутилган бўлмаса, ҳақ ижарага олувчи томонидан ҳар ойда қонунчиликда белгиланган тартибда тўлаб турилиши шарт.
Мазкур кодексининг 615-моддасига кўра, уй-жойни ижарага бериш шартномаси тарафларнинг келишуви билан бекор қилинади.
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси:
-агар шартномада узоқроқ муддат белгиланган бўлмаса, ижарага олувчи томонидан уй-жой учун олти ой мобайнида, қисқа муддатли ижарада эса шартномада белгиланган ҳақ тўлаш муддати ўтганидан кейин икки мартадан кўпроқ ҳақ тўланмаган бўлса;
-ижарага олувчи ёки хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи жавобгар бўлган бошқа фуқаролар томонидан уй-жой вайрон қилинса ёки унга путур етказилса;
-уй-жойдан ғайриҳуқуқий қилмишларни содир этиш учун фойдаланилган бўлса, ижарага берувчининг талабига биноан суд тартибида бекор қилиниши мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, шартнома шартларини бир томонлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Ижарага берувчининг ижарага турган шахсни уй-жойдан чиқиб кетиш ёки ортиқча ҳақ тўлашга оид ноқонуний талаблари устидан фуқаролик ишлари бўйича туманлараро (туман) судларига мурожаат қилиш орқали бузилган ҳуқуқларни тиклаш мумкин.
Ўзбекистонда қонун ҳуқуқнинг асосий шакли бўлиб, у давлат олий ҳокимият вакиллик органи томонидан махсус белгиланган тартибда қабул қилинади. Шу билан бирга қонун ҳуқуқнинг энг муҳим шакли бўлиб, унда ҳуқуқнинг ҳамма сифатлари мужассамлашади. Қонун давлат олий вакиллик органларининг энг юқори юридик кучга эга бўлган актидир.
Ўзбекистон Республикасининг қонунларида янгиланаётган ижтимоий тузумимизнинг, ҳуқуқий давлат барпо этишнинг энг муҳим принциплари, ривожланишимизнинг йўналишлари ва дастурий вазифалари ўз аксини топиб келмоқда.
Шундай қилиб, қонун ижтимоий тараққиёт қонуниятларининг юридик шаклдаги тавсифини ўзида акс эттирган ва энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи, бевосита халқ иродасини ифодаловчи, белгиланган тартибда давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи томонидан ёки референдум йўли билан қабул қилинадиган ва олий юридик кучга эга бўлган норматив ҳужжатдир.
Демак, қонунлар халқ манфаати ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб қабул қилинади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида оила жамиятнинг асосий бўғини бўлиб, у жамият ва давлат муҳофазасида эканлиги, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбур эканликлари белгиланган. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида ота-она вояга етмаган болаларига таъминот бериши шартлиги, вояга етмаган болаларига таъминот бериш мажбуриятини ихтиёрий равишда бажармаган ота (она)дан суднинг ҳал қилув қарори ёки буйруғига асосан алимент ундирилиши белгиланган.
Муқаддас Ислом динимизда ҳам ўғил болалар вояга етгунига қадар, қиз ва ногирон фарзандлар эса балоғатга етганида ҳам уларнинг нафақасини отасининг зиммасига вожиб қилинган.
Бобурийлар сулоласи подшоси Аврангзеб Оламгир буйруғига биноан бир гуруҳ салоҳиятли факиҳлар томонидан ёзилган ҳамда қозилик ишларини бажариш ва давлатни бошқариш учун асосий қонун ўрнида ишлатилган “Фатовойи Оламгирия” асарида “Балоғатга етмаган болаларнинг нафақаси отанинг зиммасида, унга ҳеч ким бу ишда шерик бўлмайди (яъни, ўрнини босмайди)”, деб ёзилган.
Шариатга кўра, ота фарзандлари хоҳ ўзининг қарамоғида бўлсин, хоҳ бошқа жойда бўлсин, уларни озиқ-овқат, кийим-кечак, таълим-тарбия, даволаниш ва бошпанага бўлган эҳтиёжини таъминлаши кераклиги уларнинг зиммасидаги вожиб бўлган бурчидир.
Қонунчилигимизга кўра, вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаган шахслар қонун олдида жавоб берадилар.
Жумладан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 474-моддасига кўра моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уларни моддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув қарорига ёки суд буйруғига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни жами бўлиб икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслик, ўн беш сутка муддатга маъмурий қамоққа олишга ёки бир юз йигирма соатгача ҳақ тўланадиган жамоат ишларига мажбурий равишда жалб этишга ёхуд ушбу Кодексга мувофиқ маъмурий жазоларнинг мазкур турлари қўлланилиши мумкин бўлмаган шахсларга базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма баравари миқдорида жарима солишга сабаб бўлади. Ушбу модданинг рағбатлантирувчи қисми ҳам мавжуд бўлиб, биринчи марта ҳуқуқбузарлик содир этган шахс, агар у маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни кўриш жараёнида алимент мажбуриятлари бўйича қарздорликни ихтиёрий равишда тўлаган бўлса, жавобгарликдан озод этилади.
Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, Ўзбекистон Республикасининг 2023 йил 11 апрелдаги “Хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш тизими янада такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-829-сон Қонуни билан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга алимент мажбуриятлари бажарилишини таъминловчи чора сифатида ҳақ тўланадиган жамоат ишларига мажбурий равишда жалб қилиш каби янги маъмурий жазо чораси киритилди.
Бундан ташқари, Ўзбекитон Республикаси Жиноят кодексининг 122-моддасига кўра, моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уларни моддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув қарорига ёки суд буйруғига биноан ундирилиши лозим бўлган маблағни жами бўлиб икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслик, шундай қилмиш учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки бир йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Ушбу модданинг ҳам рағбатлантирувчи қисми мавжуд бўлиб, унга кўра агар шахс алимент мажбуриятлари бўйича қарздорликни тўлиқ тўлаган бўлса, у жавобгарликдан озод қилинади.
Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг ташаббуслари билан мамлакатимизда оила ва хотин-қизларни тизимли қўллаб-қувватлаш, бола ҳуқуқларини таъминлаш, мавжуд муаммоларни бартараф этиш мақсадида тизимли ишлар амалга ошириб келинмоқда.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Оила ва хотин-қизларни тизимли қўллаб-қувватлашга доир ишларни янада жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2022 йил 7 мартдаги ПФ-87-сон Фармони ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 3 августдаги “Алимент тўловлари жамғармаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги 427-сонли қарори қабул қилинган бўлиб, унга кўра Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Мажбурий ижро бюросида юридик шахс ташкил этмаган ҳолда “Алимент тўловлари” жамғармаси ташкил этилиб, унга Мажбурий ижро бюросини ривожлантириш жамғармаси маблағлари ҳисобидан 50.000.000.000 сўм ажратилган.
Бюро органлари иш юритувидаги алимент ундириш билан боғлиқ суд ҳужжати асосида берилган ижро ҳужжати ёки ижро ҳужжати бўлган суд ҳужжати билан алимент тўлаш мажбурияти юклатилган шахслардан белгиланган ва ундириш имкони бўлмаган маблағларни жамғарма маблағларидан алимент тўловлари бўйича шаклланган қарздорликни бирйўла тўлаш учун молиялаштириш ушбу жамғарманинг мақсади ҳисобланади.
Жамғарма маблағлари вояга етмаган фарзандини моддий таъминлашдан бўйин товлаганлик учун қарздор жиноий жавобгариликка тортилган тақдирда, алимент тўловларидан юзага келган қарздорликни қоплаб беришга йўналтирилади. Ҳозирги кунда ушбу Жамғарма ҳисобидан жиноий жавобгариликка тортилган шахсларнинг суд ҳукмида зарар сифатида кўрсатилган алимент қарздорликлари ундирувчиларга тўлаб берилмоқда.
Бундан ташқари, барчага маълумки кейинги вақтларда Интернет жаҳон ахборот тизимидаги янгиликларда, Интернетдаги ижтимоий тармоқларда аёлларга ва вояга етмаган қизларга нисбатан қилинган жинсий тажовузлар кенг муҳокамаларга сабаб бўлмоқда.
Сўнгги йилларда мамлакатимизда хотин-қизларга бўлган эътибор тубдан кучайиб, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий фаоллигини ошириш, соғлигини сақлаш, касбга ўқитиш ва бандлигини таъминлаш, эҳтиёжманд хотин-қизларни ижтимоий қўллаб қувватлаш борасида изчил ислоҳотлар олиб борилмоқда.
Янги қонун билан номусга тегиш ёхуд жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш, шахсни жинсий алоқа қилишга мажбурлаш, ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш, уларга нисбатан уятсиз бузуқ ҳаракатларни содир этиш, вояга етмаган шахс иштирокидаги порнографик маҳсулотни тайёрлаш ва тарқатиш билан боғлиқ жиноий ҳатти-ҳаракатлар учун жазо чоралари оғирлаштирилди. Мазкур жиноятларни содир этган шахслар учун жазо тайинлашни енгиллаштирувчи ҳолатлар, шу жумладан, жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилишни қўллаш тақиқланди.
Ногиронлиги бўлган шахсларга, вояга етмаганларга нисбатан жинсий дахлсизликка ва эркинликка қарши жиноятларни содир этганлик, шунингдек, ушбу жиноятларни жабрланувчиларни тарбиялаш, ўқитиш ёки унга ғамхурлик қилиш мажбуриятларини бажараётган шахс томонидан содир этиш учун жавобгарлик кучайтирилди.
Шу билан бирга оилавий зўравонлик учун маъмурий ва жиноий жавобгарлик киритилди. Жумладан, хотин-қизлар ва болаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича энг замонавий халқаро нормалар ва хорижий тажрибадан келиб чиқиб, жисмоний зўравонлик учун ҳам маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланди.
Шахс ҳаётининг сир тутиладиган томонларини акс эттирувчи, шаъни, номусини камситувчи маълумотларни ошкор қилганлик, шаҳвоний шилқимлик қилиш, вояга етмаган болаларга васий ёки ҳомий тайинлаш борасидаги мажбуриятларни бажармаслик каби ҳаракатлар учун жавобгарлик киритилди.
Бундан ташқари, ушбу Қонун билан илгари вояга етмаганларга нисбатан жинсий жиноятларни содир этган шахсларнинг болаларга таълим, тарбия бериш, уларни соғломлаштириш, болалар спорт, ижодий ташкилотларда ишлаши тақиқланди.
Хулоса ўрнида шуни айтиб ўтиш керакки, мамлакатимизда бу каби қонунларнинг қабул қилиниши хотин-қизлар ва болалар ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш борасидаги ислоҳотлар янги босқичга чиқаётганлигидан далолат беради.
Отабек Каримов
Жиноят ишлари бўйича Қизириқ туман суди раиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Surxondaryo viloyat sudi
