Ўзгалар мулкини ўзлаштириш ёки растрата қилиш йўли билан талон-тарож қилиш жинояти ҳолатлари учраётганлигига сўнги вақтларда тез-тез гувоҳ бўлаяпмиз.
Бундай ҳолатлар Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 167-моддасида ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш жинояти сифатида баҳоланади. Қолаверса, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида таъкидланганидек, мулк дахлсизлиги ва у давлат томонидан муҳофаза қилиниши, унга қаратилган ҳар қандай тажовуз қонунга хилоф, деб ҳисобланади.
Талон торож қилишнинг объекти ўзгалар мулки ҳисобланади.
Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш деганда, айбдорга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида бўлган ўзганинг мулкини ўзлаштириш ёки растрата қилиш йўли билан талон-торож қилиш тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш тушунчасига қуйидагича таъриф бериб ўтган, мансаб вазифалари ёхуд шартномавий муносабатларга кўра, тасарруф қилиш, бошқариш, етказиб бериш ёки сақлаш бўйича қонуний ваколатларни амалга оширувчи шахсга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида бўлган ўзганинг мулкини қонунга хилоф равишда текинга ўзининг мулкига ёки бошқа шахснинг мулкига айлантириши ўзлаштириш ёки растрата қилиш дейилади. Жиноят-процессуал кодексининг 325-моддаси иккинчи қисмига мувофиқ, Жиноят кодексининг 167-моддасида назарда тутилган ва устав фондида давлат улуши бўлмаган юридик шахсга нисбатан унинг ходими томонидан содир этилган жиноятлар тўғрисидаги жиноят ишлари фақат мазкур юридик шахс раҳбарининг, мулкдорининг ёки ваколатли бошқарув органининг аризасига кўра қўзғатилади.
Хусусан, К.Ю Сурхондарё вилоятида Санитария-эпедимиология осойишталик ва жамоат саломатлиги бўлимларидан бирининг бош ҳисобчиси вазифасида ишлаган. У мансаб мавқеини суиистеъмол қилиб, ўзига ишониб топширилган бюджетнинг 57.763.852 сўм пул маблағларини ўзлаштириш йўли билан талон-торож қилиб, давлат манфаатларига анча миқдорда зарар етказган.
Жиноят ишлари бўйича Ангор туман судининг ҳукмига кўра, К.Ю Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 167-моддаси 2-қисмининг “г” ва 209-моддасининг 1-қисми билан айбли деб топилиб, жарима ҳамда мансабдорлик ва моддий жавобгарлик вазифаларини эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш жазоси тайинланди. Ҳалқимизда нима эксанг, шуни ўрасан, қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилда ҳам чиқади деган мақоллар бежиз тарих зарҳарифларила ёзилмаган. Бундан шуни англаш мумкинки, ҳар қандай ёвуз ишни халқ нигоҳидан яшириб бўлмайди. Эртами кечми, нафақат қилган нотўғри ишимизнинг жавобини ҳатто ҳар бир қадамимиз, ҳар битта янглиш гап сўзимизнинг ҳам жавобини иллоки берамиз.
Б.Валиев
Жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди судья ёрдамчиси
Фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан иш қўзғатилганидан сўнг тайёгарлик босқичида иш учун аҳамиятга эга бўлган барча ҳужжатлар, жумладан:
-ходим билан тузилган меҳнат шартномаси ва буйруқ нусхаси;
-агарда ходим бошқа ишга ўтказилган бўлса улар тўғрисидаги буйруқлар нусхалари ва меҳнат шартномасига киритилган ўзгартиришлар;
-ходимга нисбатан қўлланилган барча интизомий жазо чоралари ҳақидаги буйруқлар ва ушбу буйруқларнинг чиқарилишига асос бўлган барча ҳужжатлар нусхалари;
-ходим билан тузилган меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақидаги буйруқ нусхаси ва уни чиқарилишига асос бўлган барча ҳужжатлар нусхалари;
-даъвогар билан меҳнат шартномасини бекор қилишда иш берувчи томонидан амалга оширилган барча ҳаракатларни тасдиқловчи ҳужжатлар нусхалари;
-корхонанинг ички меҳнат тартиб-қоидалари нусхаси;
-корхонанинг жамоа шартномаси нусхаси;
-ходимнинг (солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ушланган ҳолда) охирги ўртача бир йиллик (ойма-ой кесимда) иш ҳақи тўғрисидаги айнан бир жадвалда кўрсатилган маълумотлар иш берувчидан талаб қилиб олинади.
Ишга низоли буйруқни чиқарган яъни имзолаган мансабдор шахс гарчанд у ҳозирда ушбу лавозимда ишламаётган бўлса-да, ФПК-49, 184-моддаларига асосан ишга жавобгар томонга учинчи шахс сифатида жалб қилинади.
Иш якуни бўйича номулкий тусдаги ва мулкий тусдаги даъво талабларининг ҳар бири бўйича давлат божлари ундирилади.
(Масалан: Буйруқни ғайриқонуний деб топиш ва ишга тиклаш – БҲМнинг 2 баравари, иш ҳақи ундириш қисми бўйича БҲМнинг 1 бараваридан кам бўлмаган миқдорда, маънавий зарар учун товон ундиришда – БҲМнинг 2 баравари)
Ишга тиклаш ва агарда ҳисобланган иш ҳақи 3 ойдан ошмаса дарҳол ижрога қаратилади.
Меҳнат шартномасининг тушунчаси ва тарафлар:[СПиТ:1.Меҳнат ҳуқуқи / Меҳнат шартномаси]
Меҳнат шартномаси ходим билан иш берувчи ўртасида муайян мутахассислик, малака, лавозим бўйича ишни ички меҳнат тартибига бўйсунган ҳолда тарафлар келишуви, шунингдек меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ҳақ эвазига бажариш ҳақидаги келишувдир.
Ходим ва иш берувчи меҳнат шартномасининг тарафлари бўлиб ҳисобланадилар.
Меҳнат шартномалари:
-номуайян муддатга;
-беш йилдан ортиқ бўлмаган муайян муддатга;
-муайян ишни бажариш вақтига мўлжаллаб тузилиши мумкин.
Агар меҳнат шартномасида унинг амал қилиш муддати кўрсатилмаган бўлса, меҳнат шартномаси номуайян муддатга тузилган деб ҳисобланади.
Номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномаси ходимнинг розилигисиз муайян муддатга, шунингдек муайян ишни бажариш вақтига мўлжаллаб қайта тузилиши мумкин эмас.
Меҳнат шартномаси қуйидаги сабабларга кўра бекор қилиниши мумкин:
1) тарафларнинг келишувига кўра. Ушбу асосга биноан меҳнат шартномасининг барча турлари исталган вақтда бекор қилиниши мумкин;
2) тарафлардан бирининг ташаббуси билан;
3) муддатнинг тугаши билан;
4) тарафлар ихтиёрига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра;
5) меҳнат шартномасида назарда тутилган асосларга кўра. Меҳнатга оид муносабатларни бекор қилиш тўғрисидаги шарт меҳнат шартномасида бу шартнома иш берувчи томонидан корхона раҳбари, унинг ўринбосарлари, бош бухгалтер билан, корхонада бош бухгалтер лавозими бўлмаган тақдирда эса, бош бухгалтер вазифасини амалга оширувчи ходим билан тузилганда, шунингдек қонунда йўл қўйиладиган бошқа ҳолларда ҳам назарда тутилиши мумкин.
6) янги муддатга сайланмаганлиги (танлов бўйича ўтмаганлиги) ёхуд сайланишда (танловда) қатнашишни рад этганлиги муносабати билан [ОКОЗ: 1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.22.00 Меҳнат шартномаси (контракти)нинг бекор қилиниши / 05.02.22.01 Меҳнат шартномаси (контракт)ни ходимнинг ташаббуси билан бекор қилиш]
Ходим номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномасини ҳам, муддати тугагунга қадар муддатли меҳнат шартномасини ҳам, икки ҳафта олдин иш берувчини ёзма равишда огоҳлантириб, бекор қилишга ҳақлидир. Огоҳлантириш муддати тугагандан сўнг ходим ишни тўхтатишга ҳақли, иш берувчи эса, ходимга меҳнат дафтарчасини бериши ва у билан ҳисоб-китоб қилиши шарт.
Ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга биноан меҳнат шартномаси огоҳлантириш муддати тугамасдан олдин ҳам бекор қилиниши мумкин.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган ёки тарафлар келишуви бўйича белгиланган огоҳлантириш муддати давомида ходим берган аризани қайтариб олишга ҳақлидир.
Агар огоҳлантириш муддати тугагандан кейин ходим билан меҳнат шартномаси бекор қилинмаган ва меҳнат муносабатлари давом этаётган бўлса, ходимнинг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақидаги ариза ўз кучини йўқотади, бундай ҳолда меҳнат шартномасини шу аризага мувофиқ бекор қилишга эса йўл қўйилмайди.
Меҳнат шартномасини ходимнинг ташаббуси билан бекор қилиш ҳақидаги ариза у ўз ишини давом эттиришининг имкони йўқлиги (ўқув юртига қабул қилинганлиги, пенсияга чиққанлиги, сайлаб қўйиладиган лавозимга сайланганлиги ва бошқа ҳоллар) билан боғлиқ бўлса, иш берувчи меҳнат шартномасини ходим илтимос қилган муддатда бекор қилиши керак.
Муддатли меҳнат шартномаси ходимнинг ташаббуси билан муддатидан олдин бекор қилинганда ушбу Кодекснинг 104-моддасида назарда тутилган тартибда ходимнинг неустойка тўлаши белгилаб қўйилиши мумкин. [ОКОЗ:1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.02.00.00 Меҳнат / 05.02.22.00 Меҳнат шартномаси (контракти)нинг бекор қилиниши / 05.02.22.02 Меҳнат шартномаси (контракт)ни иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш]
Меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш.
Номуайян муддатга тузилган меҳнат шартномасини ҳам, муддати тугагунга қадар муддатли меҳнат шартномасини ҳам иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш асосли бўлиши шарт.
1) технологиядаги, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишдаги ўзгаришлар, ходимлар сони (штати) ёки иш хусусиятининг ўзгаришига олиб келган ишлар ҳажмининг қисқарганлиги ёхуд корхонанинг тугатилганлиги;
2) ходимнинг малакаси етарли бўлмаганлиги ёки соғлиғи ҳолатига кўра бажараётган ишига нолойиқ бўлиб қолиши;
3) ходимнинг ўз меҳнат вазифаларини мунтазам равишда бузганлиги. Аввал меҳнат вазифаларини бузганлиги учун ходим интизомий ёки моддий жавобгарликка тортилган ёхуд унга нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда назарда тутилган таъсир чоралари қўлланилган кундан эътиборан бир йил мобайнида ходим томонидан такроран интизомга хилоф ножўя ҳаракат содир қилиниши меҳнат вазифаларини мунтазам равишда бузиш ҳисобланади;
4) ходимнинг ўз меҳнат вазифаларини бир марта қўпол равишда бузганлиги.
Ходим билан тузилган меҳнат шартномасини бекор қилишга олиб келиши мумкин бўлган меҳнат вазифаларини бир марта қўпол равишда бузишларнинг рўйхати:
ички меҳнат тартиби қоидалари;
корхона мулкдори билан корхона раҳбари ўртасида тузилган меҳнат шартномаси;
айрим тоифадаги ходимларга нисбатан қўлланиладиган интизом ҳақидаги низом ва уставлар билан белгиланади.
Ходимнинг ўз меҳнат вазифаларини бузиши қўпол тусга эгалиги ёки эга эмаслиги ҳар бир муайян ҳолда содир қилинган ножўя ҳаракатнинг оғир-енгиллигига ҳамда бундай бузиш туфайли келиб чиққан ёки келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатларга қараб ҳал этилади;
7) ходимнинг пенсия ёшига тўлганлиги, қонун ҳужжатларига мувофиқ ёшга доир давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи мавжуд бўлганда.
Ходим вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик даврида ва меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларда назарда тутилган таътилларда бўлган даврида меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилишга йўл қўйилмайди, корхона бутунлай тугатилган ҳоллар бундан мустасно.
Интизомий жазолар.
Ходимга меҳнат интизомини бузганлиги учун иш берувчи қуйидаги интизомий жазо чораларини қўллашга ҳақли:
Ички меҳнат тартиби қоидаларида ходимга ўртача ойлик иш ҳақининг эллик фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима солиш ҳоллари ҳам назарда тутилиши мумкин. Ходимнинг иш ҳақидан жарима ушлаб қолиш ушбу Кодекснинг 164-моддаси талабларига риоя қилинган ҳолда иш берувчи томонидан амалга оширилади;
3) меҳнат шартномасини бекор қилиш (100-модда иккинчи қисмининг 3 ва 4-бандлари).
Ушбу моддада назарда тутилмаган интизомий жазо чораларини қўлланиш тақиқланади. [ОКОЗ:1.05.00.00.00 Меҳнат ва аҳолининг бандлиги тўғрисидаги қонунчилик / 05.05.00.00 Меҳнат интизоми / 05.05.04.00 Интизомий жавобгарлик / 05.05.04.02 Интизомий жазоларни қўллаш тартиби]
Интизомий жазоларни қўлланиш тартиби.
Интизомий жазолар ишга қабул қилиш ҳуқуқи берилган шахслар (органлар) томонидан қўлланилади (82-модда).
Интизомий жазо қўлланилишидан аввал ходимдан ёзма равишда тушунтириш хати талаб қилиниши лозим. Ходимнинг тушунтириш хати беришдан бош тортиши унинг илгари содир қилган ножўя хатти-ҳаракати учун жазо қўллашга тўсиқ бўла олмайди.
Интизомий жазони қўлланишда содир этилган ножўя хатти-ҳаракатнинг қай даражада оғир эканлиги, шу хатти-ҳаракат содир этилган вазият, ходимнинг олдинги иши ва хулқ-атвори ҳисобга олинади.
Ҳар бир ножўя хатти-ҳаракат учун фақат битта интизомий жазо қўлланиши мумкин.
Интизомий жазо бевосита ножўя хатти-ҳаракат аниқлангандан кейин, аммо бу хатти-ҳаракат аниқлангандан бошлаб, ходимнинг касал ёки таътилда бўлган вақтини ҳисобга олмасдан, узоғи билан бир ой ичида қўлланилади.
Интизомий жазонинг амал қилиш муддати
Интизомий жазонинг амал қилиш муддати жазо қўлланилган кундан бошлаб бир йилдан ошиб кетиши мумкин эмас. Агар ходим шу муддат ичида яна интизомий жазога тортилмаса, у интизомий жазо олмаган деб ҳисобланади. Интизомий жазони қўллаган иш берувчи ўз ташаббуси билан, ходимнинг илтимосига биноан, меҳнат жамоаси ёки ходимнинг бевосита раҳбари илтимосномасига кўра жазони бир йил ўтмасдан олдин ҳам олиб ташлашга ҳақли.
Шавкат Турсунов
Сурхондарё вилоят суди кадрлар бўлими бош консультанти
Ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга оширишнинг асосий вазифалари юридик ва жисмоний шахслар, давлат бошқарув органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қонун ҳужжатлари талабларига риоя этишларини таъминлашдан иборатдир.
Ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, шунингдек махсус ваколатга эга бўлган давлат органлари амалга оширадилар.
Ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан жамоатчилик назоратини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўз ваколатлари доирасида амалга оширадилар.
Табиатни муҳофаза қилиш жамиятлари, илмий жамиятлар ва бошқа жамоат бирлашмалари, шунингдек фуқаролар ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга оширишда давлат органларига ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига кўмаклашадилар.
Фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари деҳқон хўжаликларининг ер участкаларидан ҳамда томорқа ерлардан мақсадли ва самарали фойдаланилиши, шу жумладан ерларга ишлов берилишининг ҳолати, уруғлар, кўчатлар ва дарахтларнинг экилиши, иссиқхоналар қурилиши, чорва ва парранданинг кўпайтирилиши устидан жамоатчилик назоратини ҳамда уйларни айланиб чиқиш орқали мунтазам равишда мониторингни амалга оширади.
Фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши аъзолари бўлган фермер, деҳқон хўжаликларига ҳамда томорқа ер эгаларига тегишли ер участкаларидан мақсадли ва самарали фойдаланиш зарурлиги тўғрисида кўрсатмалар беришга ҳақли.
Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 85-моддасига кўра, ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи давлат органлари ўз ваколатлари доирасида қуйидаги ҳуқуқларга эга:
-ерлардан оқилона фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш масалалари юзасидан текширувлар ўтказиш, мазкур масалалар бўйича барча зарур ҳужжатларни ва материалларни олиш, тупроқнинг кадастр маълумотларига мослигини аниқлаш мақсадида тупроқни текшириш;
-ер тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилишининг сабаблари ва бунга олиб келган шарт-шароитларни бартараф этишга қаратилган, барча юридик ва жисмоний шахслар томонидан бажарилиши шарт бўлган кўрсатмалар (ёзма буйруқлар) бериш;
-айбдор мансабдор шахслар ва фуқароларни маъмурий жавобгарликка тортиш, ер тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилиши туфайли етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш бўйича даъволар тақдим этиш, айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш учун тегишли корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига тақдимномалар юбориш;
-ер тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун ер участкаларини олиб қўйиш, шу жумладан ерларни ижарага бериш шартномаларини муддатидан олдин бекор қилиш ҳақидаги, шунингдек ерлардан фойдаланишни чеклаш ва тўхтатиб қўйишга доир материалларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига, маҳаллий давлат ҳокимияти органларига тақдим этиш;
-ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш масалалари бўйича юридик ва жисмоний шахслардан зарур ахборотлар олиш, мазкур масалалар юзасидан давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар раҳбарларининг ҳисоботлари ва ахборотларини эшитиш;
-ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини олиб бориш ишларида қатнашиш учун мутахассисларни белгиланган тартибда жалб қилиш.
Ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи давлат органлари ва мансабдор шахслар:
ер участкаларидан белгиланган мақсадда фойдаланилишини, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачилар томонидан ерларни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини белгиланган тартибда текширишлари;
йўл қўйилаётган камчиликларни бартараф этиш ҳамда айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш юзасидан ўз вақтида чоралар кўришлари;
ерлардан оқилона фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш билан боғлиқ тадбирлар юзасидан ўз ваколатлари доирасида кўрсатмалар беришлари шарт.
Юридик ва жисмоний шахсларнинг ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш борасидаги фаолияти бир йилда кўпи билан бир марта текширилиши мумкин. Агар орган ерлардан оқилона фойдаланмаслик ва уларни муҳофаза қилмаслик сабабларини бартараф этиш юзасидан кўрсатмалар берган бўлса, у белгиланган муддатда мазкур тадбирларни текширишга ҳақлидир. Ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга оширувчи органлар ва мансабдор шахслар ўз фаолиятларининг тўғри ташкил этилиши ва амалга оширилиши учун қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгар бўладилар.
Маълумки, инсоният бугун цивилизациялашган, ахборот технологиялари замонида яшамоқда. Аммо ўз ҳуқуқларини билиш, уларга амал қилиш ва мажбуриятларини бажариш даражаси ҳаммада ҳам бир хилда шаклланган дейиш ноўриндир. Мазкур ҳолатнинг турли хилдаги оъбектив ва субъектив сабаблари мавжуд. Масалан, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг турли-туманлиги ёки уларнинг тез-тез бошқаси билан алмаштириб турилиши шундай омиллар қаторига киради.
Шу ўринда норматив ҳуқуқий ҳужжат нима? деган саволга жавоб бериб ўтсак.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжат “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонунга мувофиқ қабул қилинган, умум мажбурий давлат кўрсатмалари сафтида ҳуқуқий нормаларни белгилашга, ўзгартиришга ёки бекор қилишга қаратилган расмий ҳужжатдир.
Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида” ги қонунига кўра, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг турлари қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари;
Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари ва қарорлари;
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари;
вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг буйруқлари ҳамда қарорлари;
маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари.
Мазкур қонунга кўра, турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юридик кучи бўйича ўзаро нисбати Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилган органларнинг ваколатларига ва мақомига, ушбу ҳужжатларнинг турларига, шунингдек норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинган санага мувофиқ белгиланади.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжат ўзига нисбатан юқорироқ юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ бўлиши керак.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида тафовутлар бўлган тақдирда юқорироқ юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжат қўлланилади.
Тенг юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида тафовутлар бўлган тақдирда, кейинроқ қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжат қоидалари амал қилади, бундан ушбу модданинг бешинчи қисмида назарда тутилган ҳол мустасно.
Агар норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилган вазирликнинг, давлат қўмитасининг ёки идоранинг ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш учун махсус ваколати бўлса, ушбу орган қабул қилган ҳужжат бир хил мақомдаги бошқа вазирлик, давлат қўмитаси ёки идора томонидан қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатга нисбатан юқорироқ юридик кучга эга бўлади.
Қонун талабига кўра, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг жамоатчилик муҳокамасига қўйишнинг муҳим шарти ҳисобланади.
Ишлаб чиқувчи томонидан норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳалари норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси порталида (бундан буён матнда портал деб юритилади) жамоатчилик муҳокамасини ўтказиш учун қонунчиликда белгиланган тартибда жойлаштирилади.
Ишлаб чиқувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини порталга уни норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилувчи органга киритишдан олдин жойлаштиради.
Ишлаб чиқувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасининг порталдаги жамоатчилик муҳокамаси муддатини тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда белгилайди ҳамда бу муддат порталда норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси жойлаштирилган кундан эътиборан ўн беш кундан кам бўлмаслиги керак.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси бўйича жамоатчилик муҳокамаси иштирокчиларидан тушган фикр-мулоҳазаларни ва (ёки) таклифларни ҳисобга олишни ишлаб чиқувчи қабул қилинган фикр-мулоҳазалар ва (ёки) таклифларга мувофиқ лойиҳани маромига етказиш йўли билан амалга оширади.
Келиб тушган фикр-мулоҳазалар ва (ёки) таклифлар рад этилган тақдирда, ишлаб чиқувчи уларни рад этиш сабабини асослаши шарт.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг жамоатчилик муҳокамаси натижалари, қоида тариқасида, келиб тушган фикр-мулоҳазалар ва (ёки) таклифларни кўриб чиқиш натижалари кўрсатилган ҳолда тегишли вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар ҳамда бошқа ташкилотлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига (ҳуқуқий экспертиза учун) ва норматив-ҳуқуқий ҳужжат қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган органга (кўриб чиқиш учун) киритилади.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган органга киритилгунига қадар:
манфаатдор давлат органлари ва ташкилотлар билан;
қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда бошқа давлат органлари ва ташкилотлар билан мажбурий тартибда келишилади.
Келишиш учун юборилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларига манфаатдор давлат органлари ва ташкилотларнинг биринчи раҳбарлари (алоҳида ҳолларда — уларнинг биринчи ўринбосарлари) томонидан:
қонун ҳужжатлари лойиҳаларига — етти иш куни ичида;
Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари ва қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари лойиҳаларига — уч иш куни ичида;
вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари лойиҳаларига — беш иш куни ичида;
маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари лойиҳаларига — уч иш куни ичида виза қўйилади.
Қонунчиликда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини келишишнинг бошқа муддатлари ҳамда муайян давлат органлари ва ташкилотлар билан мажбурий равишда келишишга доир талаблар белгиланиши мумкин.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини келишиш норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини келишишнинг махсус ахборот тизими орқали электрон шаклда амалга оширилади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини келишиш тартиби қонунчиликда белгиланади.
Коррупция ҳар қандай давлат ва жамиятнинг барча соҳалари ривожланишига жиддий путур етказади, тараққиётни секинлаштиради, давлатни ич-ичидан емириб боради, халқни хонавайрон этади, ҳуқуқ ва манфаатлар бузилишига сабаб бўлади.
Бугунги кунда бутун жаҳон миқёсида ушбу жиноятга қарши курашиш энг долзарб масалалардан бирига айланган. Айни пайтда мамлакатимизда коррупцияга қарши курашишнинг барча ҳуқуқий асослари яратилган. Бу борада ҳар биримиздан ҳушёрлик ва масъулиятлилик талаб этилади.
Давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёевнинг «Коррупция билан ҳеч қачон мақсадимизга эриша олмаймиз» деган гапларида улкан маъно мужассам.
Дарҳақиқат, коррупция бор жойда ҳақиқат ва адолат, ҳеч қайси бир соҳанинг ривожланишига, олдимизга қўйган мақсадимизга эриша олмаймиз. Коррупция – қонуннинг қўпол равишда бузилишидир. Коррупцияга йўл қўйганнинг куни қисқа.
Коррупция бу – шахснинг ўз мансаб ва хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишидир.
Коррупция даражасининг юқорилиги мамлакатнинг халқаро миқёсда обрўсини туширадиган, инвестициявий муҳитга салбий таъсир кўрсатадиган омилдир. Шу боис коррупция билан муроса қилиб бўлмайди.
Мамлакатимиз ушбу иллатга қарши курашишни жаҳон талаблари асосида ташкил этиш мақсадида 2008 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2003 йил 13 октябрдаги «Коррупцияга қарши» Конвенциясини ратификация қилди, шунингдек, «Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «Коррупцияга қарши» Конвенциясига Ўзбекистон Республикаси қўшилиши тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. Шу билан бирга, давлатимиз 2010 йил март ойида Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти доирасида қабул қилинган коррупцияга қарши курашнинг Истанбул режасига (2003 йил 10 сентябрь) қўшилди.
Бундан ташқари, сўнгги йилларда бу иллатга қарши курашиш, унинг келиб чиқишига шароит яратиб бераётган омилларни бартараф этиш, олдини олиш, уни таг-томири билан йўқ қилиш учун давлатимиз жиддий бел боғлади. Хусусан, “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун ва унинг асосида бир қатор қонуности ҳужжатлари қабул қилиниб ижрога қаратилган. Шу ўринда ҳар бир давлат органи томонидан бу иллатга қарши курашиш мақсадида дастурлар ва чора-тадбирлар ишлаб чиқилиб амалга оширилмоқда.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий судида коррупция биринчи рақамли душман деб эълон қилинган. Тизимни коррупциясиз соҳага айлантириш борасида мисли кўрилмаган ишлар амалга оширилиб, самарали натижаларга эришилмоқда.
Антикорруциявий комплаенснинг ижобий томони шундаки, у коррупцияга бўлган мойилликни пасайтиради, ходимлар томонидан коррупция билан боғлиқ ҳуқуқбузарликлар хавфи, ходимларнинг шахсий манфаати ёки бойиш учун ташкилотнинг моддий ресурсларидан фойдаланиш натижасида ташкилот обрўига ва иқтисодига зарар етказиш каби хавфларни бартараф этишга мўлжалланган дастур ҳисобланади.
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, фуқароларимизнинг фаоллиги кузатилмаса, коррупция ҳуқубузарликлари, тамагирлик каби ҳолатлар ҳақида тегишли давлат идораларини огоҳлантирмаса, хабар бермаса ушбу иллатдан бутунлай қутилишнинг иложи йўқ. Коррупцияга қўл уриш натижасида айрим ғаразли мақсадга эга шахсларнинг бу каби иллати сабабли ҳалол ва ўз меҳнат фаолиятига содиқлик билан сидқидилдан хизмат қилиб келаётган ходимларнинг ҳам номига доғ тушиши ачинарли ҳолатлардан яна биридир. Ҳар қандай кўринишдаги коррупциянинг содир этилишида, уларнинг кўпайишида ва ўз вақтида барҳам берилмаслигига ўзимизнинг бефарқлигимиз, лоқайдлигимиз сабаб бўлиб келмоқда. Ҳар бир фуқаро коррупция жиноятларига гувоҳ бўлганида бундай ҳолат ҳақида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга қўрқмасдан хабар бериши лозим. Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар тўғрисида ахборот бераётган шахсларнинг давлат ҳимоясида бўлиши кафолатланган ҳамда бу тўғрисида ахборот бераётган шахсларни таъқиб этиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлиши белгиланган (“Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонуннинг 28-моддаси). Давлатимизнинг фаровонлиги, халқимизнинг эртанги куни, келажагимиз йўлида бир мақсад сари бирлашсаккина бу иллатнинг илдизини қуритишга эриша оламиз. Барчамиз коррупциянинг ҳар қандай кўринишига қарши курашишни аввал ўзимиздан бошлашимиз, бунга қарши маънан ва ҳуқуқий тайёрланишимиз, ушбу иллатнинг жамиятимиз келажаги учун хавфлилик даражасини тушуниб етишимиз зарур. Фуқароларимизнинг яъни ҳар бир шахснинг ўзи унинг жамиятдаги ўрни, хатти-ҳаракати қанчалик муҳим аҳамият касб этишини тушунганида ва ўзида масъулият ҳис этган ҳолдагина коррупцияга қарши курашишда самарали натижага эришса бўлади. Ҳар бир фуқаро қўрқмасдан ўз ҳуқуқларини тўлақонли амалга ошириши, ҳар қандай қонуний йўл билан уларнинг бузилишига йўл қўймаслиги, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатларига бефарқлик билан қарамаслиги, адолатсизлик бўлаётган пайтда шароитга бўйсуниш орқали вазиятга индамай кетмаслиги ва ўзининг мажбуриятларини сидқидилдан бажариши орқали нафақат коррупцияга, балки ҳар қандай жиноятга мукаммал қарши курашиш имкони юзага келади.
Мулк ҳуқуқининг дахлсизлигини ишончли ҳимоя қилиш, мулкий муносабатларга асоссиз аралашувга йўл қўймаслик, хусусий мулкнинг капиталлашув даражасини ошириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Президент Фармони (ПФ–198-сон, 24.08.2022 й.) қабул қилинди.
Президент фармонига кўра, 2022 йил 1 сентябрдан бошлаб:
-мулкдор билан қариндошлик алоқаларига эга бўлмаган шахсларни турар жойдан доимий рўйхатдан чиқариш учун уларнинг розилигини олиш талаб этилмайди.
Охирги 2,5 йилда фуқаролик судларига шахсни турар жойдан рўйхатдан чиқариш бўйича 8 954 та даъво аризалари киритилган, шундан 7 311 таси (82 фоизи) қаноатлантирилган;
– хусусий мулк объекти ва у жойлашган ҳудудга мулкдорнинг рухсатисиз кириш учун жиноий жавобгарликка тортишгача бўлган чоралар қўлланиши мумкин;
– эндиликда мулкдор ёки унинг вакили ўз мулкини ҳар қандай тажовуздан ҳуқуқни бузишга мутаносиб равишда ва ҳуқуқ бузилишининг олдини олиш учун зарур ҳаракатлар доирасида мустақил ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга бўлади;
– фуқаролик судларида мол-мулкни ўзганинг ноқонуний эгалигидан талаб қилиб олиш тўғрисидаги даъволар юзасидан даъвогарлар (давлат органлари ва ташкилотлари бундан мустасно) давлат божини тўлашдан озод қилинади, бунда даъвогарнинг даъво талабларини қаноатлантириш тўлиқ ёки қисман рад этилган тақдирда, ундан талабларнинг қаноатлантирилиши рад этилган миқдорига мутаносиб равишда давлат божи ундириш назарда тутилади.
– суд томонидан турар жойга нисбатан инсофли эгалловчи деб топилган жисмоний шахсдан ушбу турар жойни унга нисбатан мулк ҳуқуқи давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб 3 йил ўтгач натура шаклида талаб қилиб олиш. 2023 йил 1 январдан Кадастр ва кўчмас мулкларни рўйхатдан ўтказиш интеграцион ахборот тизими (UZKAD) кўчмас мулк объектларига бўлган ҳуқуқларнинг давлат реестри ва унга оид маълумотлар юритиладиган, маълумотларининг ҳақиқийлиги ва ишончлилиги давлат томонидан кафолатланадиган ягона ахборот тизими ҳисобланади.
Президент ва ҳукумат томнидан кўплаб фармонлар ва қарорлар қабул қилинмоқда. Ушбу ҳужжатларга асосан барча соҳа ва тармоқларни ривожлантириш учун катта маблағлар ажратилмоқда. Ҳозир мамлакатимизда коррупция муаммосини ҳал этишга катта еътибор қаратилмоқда. Коррупция инглиз тилидан занглаб, ишламайдиган тизим сифатида таржима қилинади.
2017 йилда «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида»ги қонун қабул қилинди. Унда мазкур соҳадаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, уларни амалга оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмлари, коррупцияга оид жиноятларга қарши курашишнинг асосий тамойиллари белгилаб берилган. Биринчи марта манфаатлар тўқнашуви ва коррупцияга қарши ҳуқуқбузарлик каби тушунчалар аниқланди.
Бундан ташқари, ушбу қонун коррупцияга қарши курашнинг ҳуқуқий тизимини шакллантириш ва ривожлантириш учун асос бўлди. 60 дан ортиқ Президент фармон ва қарорлари, шунингдек, коррупцияга қарши курашиш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни ошириш чора-тадбирларини белгилаб берган бир қатор давлат дастурлари қабул қилинди.
Ўзбекистонда барча ишлаб чиқилган ва амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар коррупцияга қарши экспертизадан ўтказилади. Қонунчилик фаолиятида салмоқли натижаларга эришган хорижий мамлакатлар тажрибасидан кенг фойдаланилмоқда. Давлат харидларини амалга ошириш ва бюджет маблағларидан фойдаланиш, халқаро ташкилотлар ва хорижий давлатларнинг кредитлари, давлат активларини сотиш бўйича Қонунчилик базаси такомиллаштирилмоқда.
Таъкидлаш керакки, коррупция ва коррупция муносабатларига қарши кураш соҳасидаги халқаро Қонунчилик давлатларнинг ушбу ҳодисага қарши курашда мувофиқлаштирилган фаолияти учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Унда коррупцияга қарши кураш фаолиятининг мақсадлари ва тамойилларини эълон қилувчи, унинг концептуал ва ҳуқуқий асосларини, коррупцияга қарши кураш механизмларини шакллантирувчи одатий характердаги ҳужжатлар мавжуд. Бугунги кунда судьяларни танлаш суд ҳамжамияти вакилларидан иборат махсус Олий суд Кенгаши томонидан очиқ ва ошкора амалга оширилмоқда. Судьялар ишининг ошкоралиги, уларнинг мустақиллиги, тарафларнинг процессуал тенглиги ва суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишнинг аниқ процессуал механизми коррупцияга қарши самарали курашнинг асосий омилидир.
Б.Чаршанбиев
Жиноят ишлари бўйича Ангор туман судининг девонхона мудири
Баҳодир ўзининг автомашинаси билан киракашлик қилиб юрувди. Ҳар кўчада чиққанида уйдагилари, айниқса отаси эҳтиёт бўлиб юргинда, деб тайинларди. У кўчага чиққач ўз билганидан қолмади. Ҳохлаган томонга мижоз чиқса кетаверадиган одат чиқарди. Бир, икки марта отаси ҳам, кечаси юришингни тўхтат, бир бўлмаса, бир панд йейсанда, болам деганди.
Шу куни ҳам у қўшни туманга мижозларини ташлаб қайтаёганда вақт алламаҳал бўлувди.
“Оқтумшуқ”ни шундай тумшуғига келганда, машинаси “тақ” этиб бир нарсага урилди. У кўзи кетганини шунда билди. Тўхтаб қараса машина олдида бир одам чўзилиб ётибди. Қўрққанидан бир сесканиб тушдида, дарров қочишни ўйлаб, атрофда ҳеч ким йўқлигини билгач, машинасини озроқ орқага олдида, бироз буриб тўғри ҳайдаб кетди. Уйига келасолиб, машина устини ёпиб қўйди ва хонасига кириб кетди. Бемаҳал келган ўғлини, уйғоқ отаси безовта қилмади. Тонг вақти турган ота қараса, ҳеч усти ёпилмайдиган машинани усти ёпиқ. Машинани устини очиб у, бу томонига синчковлик билан қараса, машинани олд ўнг томони пачақ бўлган жойига кўзи тушиб қолди. Ичига ваҳима оралаган ота, ўғлини исмини айтиб, деразаси ёнидан чақираверди. Ўғли уйқу аралаш чиқиб келиб, ҳа ота деганида, бу нима, – деб ҳалиги пачақ бўлган жойини кўрсатди.
Сенга неча марта айтдим-а, кечаси юрма, -деб. Уйдагилар энди нонуштага, дастурхон атрофига ўтиришган ҳам эдики, дарвоза томондан, эшикнинг тақиллагани эшитилди. Ичкарига кириб келган ички ишлар ходимларини кўрган отаси, ўғли томон, ҳа сеними, деб жеркиди. Ходимлар машинани атрофлича текшириб, кўриб суртмалар олди. Баҳодирнинг машинаси билан олиб кетишди. Ўзини ички ишларга, машинасини махсус жойга олиб боришди. Ҳаммасини бўйнига олиб, рўйи-рост айтиб берди. Қўққанидан қочиб кетганмиш. Агар қочмасдан уриб юборган одамини шифохонага олиб борганида ҳаёти сақлаб қолинармиди? Нима бўлганда ҳам бир инсон ҳаётдан кўз юмди, бир аёл бева қолди, икки нафар фарзандлар отасиз етим бўлиб қолди. Баҳодирга суд тегишли жазосини берди. “Саёқ юрсанг, таёқ ерсан” деган нақл Баҳодирларга ўхшаганларга айтилган бўлса не ажаб.
Урал Хидиров
Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар суди судья ёрдамчиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Сурхондарё вилоят суди
