Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Олий суди республикамизнинг 12 та олий таълим муассасаси билан ҳамкорлик алоқалари ўрнатилганлигини, ушбу олийгоҳлар талабалари судларда амалиёт ўтаб, ўз касбий билимларини ошириб келинмоқда ҳамда энг муносиб номзодлар танловлар асосида ишга саралаб олинмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Термиз давлат университети ўртасида юридик кадрларни тайёрлаш соҳасидаги ўзаро ҳамкорлик тўғрисида ҳам меморандум имзоланган.
Мазкур меморандум ижросини таъминлаш мақсадида Термиз давлат университети юридик факултети ҳамда Сурхондарё вилоят суди ҳамкорлигида “Фуқаролик протсессуал ҳуқуқи фани билимдони” танлови ўтказилди.
Танловда вилоят суди судьялари, адвокат ва ҳуқуқшунослар ҳакам сифатида иштирок этишди.
Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанидан соҳавий ва назарий билимларимизни янада чуқурллаштириш борасида Термиз давлат университети юридик факултети талабалари ўртасида “Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани билимдони” танловларини ўтказиш тартиби тўғрисида низом тасдиқланган.
Ушбу низомнинг асосан мақсади, талабаларнинг назарий билимларини юридик амалиёт билан боғлаш кўникмасини шакллантириш, олий таълим муассасаларида ҳуқуқшунослик йўналишида таҳсил олаётган талабаларнинг судда нутқ сўзлаш қобилиятини ривожлантириш, талабаларда жамоада ишлаш қобилиятини, тезкор фикрлаш, таҳлил қилиш ҳамда оптимал қарорларни қабул қилиш кўникмасини ривожлантириш ва талабаларда касб этика ва умумий касбий-ҳуқуқий маданиятни шакллантиришдир.
Танловда университетнинг Юридик факультети Юриспруденция (фаолият турлари бўйича) таълим йўналиши 3-курс талабалари жами 5 та жамоадан иборат таркибда иштирок этишди.
Жамоалар 4 шарт асосида яъни, савол-жавоблар, процессуал ҳужжатлар ёзиш, эркин мавзу ва тест саволларини ечиш асосида олиб борилди
Қизғин ва муросасиз кечган баҳслар якунида 3-ўринни “Адвокатлар” жамоаси, 2-ўринни “Свилист” жамоаси ва фахрли 1-ўринни “Адолат қалқонлари” жамоаси эгаллади.
Ғолиблар диплом ва эсдалик совғалари билан тақдирланди.
Барчамизга маълумки, хорижий фильмлар орқали бизга жуда кўп маротаба гумондор шахснинг қамоқа олиниши, ушбу жараёнда гумонланувчи ўзини ҳимоя қилиш мақсадида гапирмаслик ҳуқуқига эгалигини тасвирловчи кадрлар сингдирилган. Кўплаб томошабинлар шунчаки жараён сифатида қарайдиган бу ҳолат аслида бутун жаҳон қонунчилигида “Миранда қоидаси” сифатида ўрин эгаллаган десак, муболаға бўлмайди. Хўш, савол туғилади: “Миранда қоидаси” нима ўзи? У қачон ва қайерда пайдо бўлган?
“Миранда қоидаси” – АҚШ суд амалиётида шаклланган ҳуқуқий тамойил бўлиб, жиноят ишларида гумон қилинувчи ёки айбланувчилар учун муҳим ҳуқуқий кафолатларни белгилайди. Ушбу қоида 1966 йилда АҚШ Олий суди томонидан Эрнест Артуро Миранда Аризона иши асосида қабул қилинган бўлиб, шахс ушланганидан сўнг у ўз ҳуқуқларини билиши зарурлигини таъкидлайди. Асосий мазмуни шундаки, гумон қилинувчи ёки айбланувчига сукут сақлаш, ўзига қарши гувоҳлик бермаслик ва адвокат ёрдами олиш каби ҳуқуқлари ҳақида огоҳлантирилади. Ушбу “қоида”ни ҳеч иккиланмасдан, “умуминсоний қоида” дейиш мумкин.
Шу ўринда мамлакатимиз қонунчилигига эътибор қаратсак, “Миранда қоидаси” давлатнинг асосий Қонуни – Конституцияда ҳам белгилаб берилган. Ҳолбуки, Конституциямизнинг 15-моддасида, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эгалиги, тўғридан-тўғри амал қилиши ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этиши белгиланган. Унга кўра, ҳар бир фуқаро ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш, шахсий ҳаёт дахлсизлиги, ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва бошқа хабарларнинг сир сақланиши ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган. Ушбу норма жиноят иши жараёнида шахснинг ўзига қарши гувоҳлик бермаслик ҳуқуқини ҳимоя қилади. Хусусан, Конституциямизнинг 27-моддасида шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шартлиги айнан белгиланган.“Миранда қоидаси” ҳам айнан шахснинг дахлсизлиги принципига таянади.
Бундан ташқари, суд жараёнида судланувчи ўзига қарши гувоҳлик берса-ю, ундан бошқа гувоҳ бўлмаса, ушбу гувоҳлик далил сифатида қабул қилинмайди. Шу маънода, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Миранда қоидаси шахсни ноҳақ айбловлардан ҳимоя қилишнинг умумий тамойилларига амал қилади.
Шунингдек, Конституциямизда айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланиши назарда тутилган бўлиб,ҳар бир шахс мажбуран гувоҳлик бермаслиги ва суд қарорисиз ҳеч бир шахс 48 соатдан ортиқ қамоқда ушлаб турилмаслигини ҳамда шахснинг гапирмаслик ҳуқуқига эга эканлигини англатади. Қўшимча қилиб айтганда, “Миранда қоидаси”га асосан шахсга адвокат ёрдамисиз кўрсатма бериш мажбурий эмаслиги тушунтирилади. Зотан, шахснинг адвокат ёрдамисиз ёки ўз ҳуқуқларини билмасдан кўрсатма бериши орқали унинг ҳуқуқлари бузилиши ҳамда суднинг адолатни таъминлашига соя солиши “умуминсоний” принципларга зиддир.
Хулоса қилиб айтганда, “Миранда қоидаси” ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг ҳар иккаласи ҳам шахсни ҳар қандай қонунга зид бўлган босимлардан ҳимоя қилиш, суд жараёнларининг адолатли ва шаффоф бўлишини таъминлашга хизмат қилади. Конституциянинг амалда тўлиқ бажарилиши фуқароларнинг давлатга бўлган ишончини оширади ва ҳақиқий ҳуқуқий давлат қурилишига замин яратади. Шу боис, ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқларини билиши ва уларни ҳимоя қилиш учун ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни оширишлари зарур.
О.ЭРОНҚУЛОВ,
Сурхондарё вилоят маъмурий суди судьяси
Р.ТОЖИМУРОДОВА,
Сурхондарё вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчиси
Одам савдоси иллати жаҳон ҳамжамиятини ташвишга солаётган ХХI асрнинг жиддий муаммолардан биридир.
Бугунги кунда долзарб масалалардан бири бўлган одам савдосининг олдини олиш ва унга қарши курашиш борасида юртимизда ҳам қатор чора-тадбирлар амалга оширилиб келинаётган бир вақтда орамизда ўз жигарбандини сотаётган оналар ҳам учраб турибди.
Халима Хайдарова (исм-фамилиялар ўзгартирилган) одам савдоси ортидан мўмай даромад топиш мақсадида, 2024 йил 02 апрель кунида туғилган қиз фарзандини сотиш ва ундан қолган пуллардан Термиз шаҳардан уй-жой олиб яшашни режалаштиради. Шу режага мувофиқ, қизининг ожиз аҳволда эканлиги, унга қарамлигидан фойдаланиб, фарзандининг келажакда қандай муҳитда улғайиши ва унга қандай муомала қилиниши ёки қандай мақсадда фойдаланишига қизиқмайди.
Халима ўзини ғаразли ва паст ниятларда харидор қидириб, 2024 йил 23 июль куни фуқаро Ойгул Сатторова билан танишиб қолиб, унга қизини сотиб уй-жой олиши зарурлигини айтиб қолади. Қарангки, у фарзандини 15.000 АҚШ долларига баҳолайди.
Шундан сўнг, келишувга кўра Халима 2024 йил 25 июль куни Термиз шаҳрида жойлашган ресторанларни бирида келишилган пулларни харидор Ойгул Сатторовадан олиб, фарзандини сотган вақтида тезкор ходимлар томондан ашёвий далиллар билан қўлга олинади.
Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар судида бўлиб ўтган суд мажлисида Халима Хайдарованинг қилмишига яраша жазо тайинланди.
Халима ўз нафсини тиймаслик оқибатида бола савдоси ўзига офат келтиришини унутиб қўйди.
Дарвоқе, жиноятчига берилган ҳар қандай жазодан асосий мақсад тарбиядир. Шу маънода қинғир ишлар билан боғлиқ воқелик якунидан судланувчи хулоса чиқариб, жиноят кўчасига қайта қадам босмаслиги учун аччиқ сабоқ бўлса, ажабмас.
Жиноят ишлари бўйича Шеробод туман судининг тумандаги 41-сон манзил-колониясида ўтказган сайёр суд мажлисида колония маъмуриятининг озодликдан маҳрум этиш жазосини ўтаётган 16 нафар маҳкумга киритган тақдимномаси кўриб чиқилди.
Туман суди раиси Тулкин Туракулов ва судья Анвар Абдулакимовлар раислигида ўтказилган сайёр суд мажлисида манзил-колонияси маъмурияти томонидан тақдим этилган тақдимномалар ва иш ҳужжатлари ўрганиб чиқилди.
Суд мажлисида жазо муддатини ўташ даврида меҳнатга ҳалол муносабатда бўлган, ўрнатилган тартиб-қоидаларига риоя этган, ўзининг хулқини ижобий томонга ўзгартирган, содир этган жиноятининг оқибатларини тўла англаб, тегишли хулоса чиқарган уч нафар маҳкумнинг ўталмай қолган жазо муддати бекор қилиниб, Жиноят кодексининг 73-моддасига асосан улар муддатидан олдин шартли равишда озод этилди. Ўн уч нафар маҳкумнинг ўталмай қолган жазо муддати Жиноят кодексининг 74-моддасига асосан енгилроқ жазо турига алмаштирилиб, манзил колониясидан озод этилди. Миллатимизга хос инсонпарварлик, кечиримлилик каби тамойилларга асосланган суд мажлисида озод этилганларнинг барчаси турли ёшдаги эркаклардир.
Сайёр суд мажлисида ўталмай қолган жазо муддатидан илгари шартли озод этилган ва жазо муддати енгилроқ жазо турига алмаштирилганларнинг барчаси қилмишидан тўғри хулоса чиқаргани ва бу ишидан пушаймонлигини, жиноятлари кечирилгани, ўзларининг жамиятда ҳалол, тўғри яшашига катта имконият берилгани учун давлатимизга, одил судга чуқур миннатдорлик билдирди.
Кейинги йилларда мамлакатимизда инсоннинг ўз қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун тенг имкониятлар яратиш, ишнинг ҳақиқий ҳолатларини ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона аниқлашга доир қонун талабларига сўзсиз риоя этиш, тарафларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги принципларини ҳаётга татбиқ этиш орқали инсон ҳуқуқ ва эркинликлари самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга, жамият ҳаётининг турли соҳаларини жадал рақамлаштириш, одамларнинг ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда янада кўпроқ ҳамкорлик қилиши ва бунинг оқибатида жиноятлар содир этилиши, рақамли муҳитда фуқаролар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари бузилиши ҳолларининг кенг тарқалиши рақамли далилларнинг институционаллаштирилишини ва улар билан боғлиқ ишларни амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари мустаҳкамланишини талаб этмоқда.
Муҳтарам Президентимиз томонидан 2024 йил 21 ноябрь куни имзоланган ЎРҚ-1003 сонли Қонуни билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига рақамли далиллар билан ишлаш тизимини такомиллаштиришга қаратилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Киритилган ўзгартиришга кўра, электрон маълумотлар электрон курилмалардан ва ахборот тизимларидан, шунингдек ахборот технологияларидан фойдаланган холда яратиладиган, ишлов бериладиган ҳамда сақланадиган маълумотлардир.
Иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлган электрон маълумотлар, шу жумладан электрон тарздаги файллар, аудио-видеоёзувлар, Интернет жаҳон ахборот тармоғида сақланаётган маълумотлар, шунингдек бошқа электрон маълумотлар рақамли далиллардир.
Киритилган ўзгартиришларни илгари бундай далиллар бўлмаган, деб тушунмаслик керак. Илгари ҳам бундай далиллар бўлган, фақат ашёвий ёки ёзма далил сифатида бахоланган. Эндиликда рақамли далилларни далилларнинг алоҳида тури сифатида киритилиши ва улар учун алоҳида қоидалар белгиланиши одил судловни амалга оширишда жуда муҳим рол ўйнайди.
Кейинги йилларда мамлакатимизда ерга оид муносабатларда тенглик шаффофликни, ep ресурсларидан окилона ва мақсадли ва фойдаланилишини таъминлашга ҳамда ер участкалари ўзбошимчалик билан эгаллаб олинишининг олдини олишга қаратилган тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
Президент томонидан 2024 йил 15 ноябрда имзоланган ЎРҚ-997 сонли Қонуни билан айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Хусусан, мазкур Қонун билан Жиноят кодексига, Жиноят-процессуал кодексига ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ердан фойдаланиш ҳақидаги қонунчилик ҳужжатлари талабларини бузганлик учун жавобгарлик чоралари кучайтирилишини назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Иқтисодий ва Фуқаролик процессуал кодекслари ўзбошимчалик билан тортиб олинган давлат ерларини қайтариш ва улардаги биноларни бузиш ҳолатларини соддалаштирилган тартибда ва қисқа муддатларда кўриб чиқиш имконини берувчи нормалар билан тўлдирилмоқда.
Шунингдек, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари фуқаролик ва иқтисодий судларга ер тўғрисидаги қонун бузилиши билан боғлиқ даъво ариза киритишда давлат божидан озод этилиши белгиланмоқда. Қонун ер участкаларидан самарали ва мақсадли фойдаланишни таъминлаш механизмларини такомиллаштиришга, уларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш ва ўзбошимчалик билан иморатлар қуриш ҳолатларининг камайишига, ер тўғрисидаги қонунчилик бузилиши билан боғлиқ қилмишларни содир этганлик учун қўлланиладиган таъсир чораларининг мутаносиблиги ва етарлилиги принципларини таъминлашга хизмат қилиши кўзда тутилган/
Маълумки, иқтисодий суд ишларини юритишдан кўзланган асосий мақсад иқтисодиёт соҳасида корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқароларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, иқтисодиёт соҳасида қонунийликни мустаҳкамлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга кўмаклашишдан иборат.
Иқтисодиётнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланган тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳар томонлама ҳимоя қилиш, улар учун қулай тадбиркорлик муҳитини яратиш ва улар иштирокидаги низоларни қонун ҳужжатларига асосан синчковлик билан адолатли кўриб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.
Бу борада иқтисодий судлар томонидан ҳам бевосита низоларни кўриб чиқишда тадбиркорлик субъектлари ўзларининг бузилган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини суд орқали тўлиқ ҳимоя қилишларини таъминлаш мақсадида даъво аризаларидаги ҳар бир ҳолат синчковлик билан ўрганилиб, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари тикланмоқда.
Фикримизга амалий мисол келтирадиган бўлсак, даъвогар “Ш.А” масъулияти чекланган жамияти ҳамда “Агробанк” АТБ Қизириқ филиали ўртасида кредит шартномасига асосан “Банк” “Қарз олувчи”га 350 000 000 сўм кредит маблағи ажратиш, “Қарз олувчи” эса олинган кредит маблағини мазкур кредит шартномасида белгиланган шартларда қайтариш ва унга ҳисобланган фоизлар тўлаш мажбуриятини олган.
Шартноманинг 1.3-бандида кредитдан фойдаланганлик учун “Қарз олувчи” “Банк”ка йиллик 26 фоиз миқдорида фоиз тўлаши, 5.3-бандида “Қарз олувчи” кредитни қайтириш графигига риоя этмаганда ва ўз мажбуриятларини бажармаганда, “Банк” кредит ва фоизлардан қарздорликни “Қарз олувчи”нинг барча, шунингдек, бошқа банклардаги ҳисобварақларидан белгиланган тартибда ундириб олиши, 8.3-бандида кредит ва унинг фоизлари ўз вақтида қайтарилмаганда, “Қарз олувчи” “Банк”ка кечиктирилган ҳар бир кун учун ўз муддатида тўланмаган кредит ва унга ҳисобланган фоизнинг 0,1 фоизи миқдорида пеня тўлаши, бироқ бунда пенянинг умумий суммаси кечиктирилган сумманинг 10 фоизидан ошиб кетмаслиги лозимлиги қайд этилган.
“Агробанк” АТБ Қизириқ филиали томонидан даъвогарнинг ҳисоб рақамидан ортиқча ҳисобланган 15 088 673,78 сўм олинганлиги асоси билан Ўзбекистон Савдо-саноат палатаси Сурхондарё вилояти ҳудудий бошқармаси “Ш.А” масъулияти чекланган жамияти манфаатида судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, жавобгар АТБ “Агробанк” ҳисобидан 15 088 673 сўм асосий қарз ва 2 444 364 сўм пеня ундиришни сўраган.
Ишга Марказий банк Сурхондарё вилоят бош бошқармаси томонидан жалб этилган мутахассиснинг кечиктирилган 322 519 652 сўм кредит қарзи ва 85 214 707 сўм кечиктирилган кредит фоизига банк томонидан тўғри пеня ҳисобланиб ундирилганлиги қайд этилган 2024 йил 2 августдаги маълумотномасига асосан Қумқўрғон туманлараро иқтисодий судининг ҳал қилув қарорига асосан даъво аризасининг қаноатлантирилиши рад этилган ва даъвогар “Ш.А” масъулияти чекланган жамияти ҳисобидан Республика бюджетига 350 660,76 сўм давлат божи ундирилган.
Мазкур суд ҳужжати тадбиркор томонидан келтирилган кассация шикоятига асосан қайта кўрилганда, Марказий банк Сурхондарё вилоят худудий бошқармаси томонидан жалб этилган мутахассис томонидан тузилган маълумотномада пеня тўғри ҳисобланганлиги ва шартномада белгиланганидек қайтарилмаган кредит ва фоизлар суммасининг 10 фоизидан ошиб кетмаганлиги қайд этилган бўлса-да, маълумотнома ва унга илова қилинган жадвалларда банкнинг Қизириқ филиали томонидан “Ш.А” масъулияти чекланган жамиятига ўз муддатида қайтарилмаган кредит ва фоизлар суммасига кечиктирилган ҳар бир кун учун 0,1 фоиз миқдорида, яъни муддати ўтган асосий қарзга 37 692 227,15 сўм, муддати ўтган фоизга 4 042 125 сўм пеня ҳисобланганлиги ва ундирилганлиги кўрсатилганлиги аниқланди ва вилоят судининг кассация инстанция судлов ҳайъати томонидан биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори бекор қилиниб, даъво аризасини қаноатлантириш ҳамда тадбиркор фойдасига 15 088 673,78 сўм ундириш тўғрисида янги қарор қабул қилиниб, тадбиркорнинг бузилган ҳуқуқлари тикланди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, иқтисодий судлар томонидан тадбиркорлик субъектлари иштирокида кўрилаётган ҳар бир даъво аризаси қонун ҳужжатлари асосида синчковлик билан кўриб чиқилиши, ишни кўриш жараёнида тадбиркорлик субъектларининг фаолияти қўллаб-қувватланиши ҳамда уларнинг иқтисодий ночор аҳволга тушиб қолишининг олдини олиш учун қонун доирасида барча зарурий чоралар кўрилиши билан бирга, уларда амалдаги қонунларга нисбатан ҳурматда бўлиш ҳамда шартнома интизомига риоя қилиш муносабатини шакллантириш лозим бўлади.
Judge’s gavel, Themis sculpture and collection of legal books on the brown background.
Юртимизда суд ҳокимиятига фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш учун суд жараёнида тортишув тамойилини тўлақонли жорий этиш, суд фаолиятини тубдан яхшилаш вазифалари белгиланган.
Хусусан, фуқаролик судига даъвогар Лобар Мансурова (исми ва фамилиялар ўзгартирилган) жавобгар Шухрат Шокировга нисбатан “Фарзандини ўз тарбиясига олиб бериш ҳақида”ги даъво аризаси билан мурожаат қилган.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 77-моддасига кўра, “Ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандини вояга етгунига қадар боқиши, уларнинг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши хусусида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар” деб белгиланган.
Аниқланишича, даъвогар Лобар Мансурова ва жавобгар Шухрат Шокиров 2021 йил 11 январь куни қонуний никоҳдан ўтиб оила қурган бўлиб, уларнинг бир нафар яъни, 2023 йил 25 апрель куни туғилган Хайрулла исмли фарзанди бор.
Тарафлар ўзаро келишмовчиликлар сабабли 2024 йил 20 март кунидан буён бир-бирларидан алоҳида яшаб келаётганлиги боис уларнинг фарзанди Хайрулло жавобгар Шухрат Шокировнинг тарбиясида қолган бўлиб, тарафлар ўртасида низо келиб чиққан.
Оила кодексининг 75-моддасига кўра, ота-оналик ҳуқуқи болалар манфаатларига зид тарзда амалга оширилиши мумкин эмас. Ота-оналик ҳуқуқини амалга оширишда ота-она болаларининг жисмоний ва руҳий соғлиғига, ахлоқий камолотига зарар етказишга ҳақли эмас. Ота-она алоҳида яшаганда болаларнинг қаерда яшаши ота-онанинг келишувига биноан белгиланади. Ота-она ўртасида келишув бўлмаса, низо суд томонидан болалар манфаатларидан келиб чиқиб, уларнинг фикрини ҳисобга олган ҳолда ҳал этилади. Бунда суд, боланинг ота-онадан, ака-ука, опа-сингилларидан қайси бирига боғланиб қолганлигини, боланинг ёшини, ота-онасининг ахлоқий ва бошқа шахсий фазилатларини, ота-онанинг ҳар бири билан бола ўртасидаги муносабатларни, болани тарбиялаш ва унинг камолоти учун шарт-шароитлар (ота-онасининг машғулот тури, иш тартиби, моддий ҳамда оилавий аҳволи ва бошқалар) яратиш имкониятини ҳисобга олиши назарда тутилган.
Суд томонидан даъвогарнинг даъво аризаси қаноатлантирилиб, 2023 йил 25 апрель куни туғилган Хайрулла исмли фарзанди жавобгар отанинг тарбиясидан даъвогар онанинг тарбиясига олиб берилди.
ЗАРИФ ХЎЖАМУРОТОВ,
Сурхондарё вилоят суди фуқаролик ишлари бўйича судяси
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда Солиқ кодексида тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг эркинлигини таъминлашга қаратилган бир қатор нормалар белгилаб қўйилган.
Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини барқарорлик рейтинги асосида баҳолаб бориш тизими йўлга қўйилган. Ушбу рейтингни йўлга қўйишдан кўзланган асосий мақсад тадбиркорлик фаолиятида ноқонуний ҳолатларнинг олдини олиш ҳамда ўз фаолиятини виждонан ва қонунларга оғишмай амал қилган ҳолда юритиб келаётган тадбиркорларга қўшимча имтиёзлар яратишдан иборатдир. Бу каби мақсадларни амалга ошириш юзасидан Ўзбекистон Республикасининг 2024 йил 15 ноябрдаги ЎРҚ-1000-сонли Қонуни билан Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Мазкур Қонун билан солиқ органлари томонидан тадбиркорлик субъектларига хизматлар кўрсатиш жараёнида юқори барқарорлик рейтингига эга бўлган тадбиркорларга бир қатор енгилликлар яратилди.
Хусусан, эндиликда юқори барқарорлик рейтингига эга бўлган тадбиркорлик субъектларига нисбатан солиқлар бўйича ортиқча тўланган суммани қайтариш 3 кунлик муддатда амалга оширилиши белгиланди. Мазкур норма қўшилган қиймат солиғи бўйича ортиқча тўловларни қайтариш жараёнига нисбатан татбиқ қилинмайди.
Ушбу норма солиқ органлари томонидан тадбиркорлик субъектларига хизматлар кўрсатиш муддатини янада қисқартиради ва кўрсатиладиган солиқ хизматлари сифатини оширишга хизмат қилади.
Шунингдек, барқарорлик рейтингида “ААА” тоифадаги тадбиркорлик субъектларига нисбатан солиқ текширувлари ўтказилмаслиги ва мазкур тоифадаги тадбиркорлик субъектларига қўшилган қиймат солиғи суммаси ўрнини қоплаш текширувлар ўтказилмасдан 1 кунлик муддатда амалга оширилиши ҳам белгилаб қўйилди. Мазкур имтиёз фақатгина жиноий ишлар доирасида текширувлар ўтказиш жараёнига нисбатан татбиқ қилинмайди.
Тадбиркорлик субъектларига берилган ушбу имтиёзлар тадбиркорлик фаолиятида ортиқча оворагарчиликларнинг олдини олади ҳамда барқарор рейтингга эга бўлган тадбиркорларни жиноий ҳолатлардан ташқари ҳар қандай солиқ текширувларидан озод қилади. Бу каби имтиёзларга эга бўлиш учун тадбиркорлик субъектларидан фақатгина ўз фаолиятида қонун ҳужжатларига оғишмай риоя қилиш ҳамда солиқ қонунчилиги талабларини қонуний тарзда бажариб бориш талаб этилади.
Таъкидлаш жоизки, ушбу Қонуннинг моҳияти ўта барқарор фаолият юритиб келаётган тадбиркорлик субъектларига давлат томонидан ҳам юқори ишонч билдирилиши ҳамда уларнинг фаолияти ҳар томонлама қўллаб-қувватлаб борилишидан иборатдир.
Маълумки, янги тахрирдаги Меҳнат кодексининг 10-бобида кафолатли тўловлар ва компенсация тўловлари тушунчаси, уларнинг фарқлари ёритиб ўтилган.
Унга кўра, ходим давлат ёки жамоат вазифаларини бажараётган вақтида (сайлов ҳуқуқини амалга ошириш, депутатлик вазифаларини бажариш, тиббий-меҳнат экспертиза комиссияси ишида иштирок этиш, ҳарбий бурчни бажариш, терговга қадар текширувни амалга оширувчи органга, суриштирувчи, терговчи, прокурор ҳузурига ёки судга гувоҳ, жабрланувчи, эксперт, мутахассис, таржимон, холис тариқасида чақирилганда, худди шунингдек суд мажлисларида халқ маслаҳатчиси, жамоат айбловчиси ва жамоат ҳимоячиси, жамоат бирлашмалари ва меҳнат жамоаларининг вакили сифатида иштирок этганда, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда) иш берувчи уни иш жойини (лавозимини) сақлаган ҳолда ишдан озод қилиши шарт. Ана шу вазифаларни бажариш вақтида ходимнинг ўртача иш ҳақи сақланади.
Корхоналарнинг, муассасаларнинг ёки ташкилотларнинг раҳбарлари ўз ваколатларини ишлаб чиқаришдан ёки хизмат фаолиятидан ажралмаган ҳолда амалга ошираётган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзосини у сенаторлик мажбуриятларини бажараётган вақтда унинг иш жойи (лавозими) сақланган ҳолда ишдан озод қилиши шарт. Сенаторлик вазифаларини бажараётган вақтда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзосининг ўртача иш ҳақи сақланиб қолади.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатига ва Сенати аъзосига ўттиз олти иш кунидан иборат ҳақ тўланадиган йиллик меҳнат таътили берилади, бундан қонунчиликда кўпроқ муддатли таътил назарда тутилган ҳоллар мустасно. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатига ҳар йилги меҳнат таътили, қоида тариқасида, Қонунчилик палатасининг сессиялари оралиғидаги даврда берилади.
Корхоналарнинг, муассасаларнинг ёки ташкилотларнинг раҳбарлари ўз ваколатларини ишлаб чиқаришдан ёки хизмат фаолиятидан ажралмаган ҳолда амалга ошираётган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзосини у сенаторлик мажбуриятларини бажараётган вақтда унинг иш жойи (лавозими) сақланган ҳолда ишдан озод қилиши шарт. Сенаторлик вазифаларини бажараётган вақтда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзосининг ўртача иш ҳақи сақланиб қолади.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатига ва Сенати аъзосига ўттиз олти иш кунидан иборат ҳақ тўланадиган йиллик меҳнат таътили берилади, бундан қонунчиликда кўпроқ муддатли таътил назарда тутилган ҳоллар мустасно. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатига ҳар йилги меҳнат таътили, қоида тариқасида, Қонунчилик палатасининг сессиялари оралиғидаги даврда берилади.
Ходим жамият манфаатларига доир ҳаракатлар қилганда (авариялар, табиий офатларнинг оқибатларини тугатиш, инсон ҳаётини сақлаб қолиш ва бошқа ҳолларда) ана шу даврда унинг иш жойи (лавозими) ва ўртача иш ҳақи сақланади.
Тиббий текширувдан ўтадиган куни ва қуйиш учун қон топширадиган куни ходимларга соғлиқни сақлаш муассасаларига боришларига иш берувчи монеликсиз рухсат бериши шарт.
Донорлик қилувчи ходимларга ҳар сафар қуйиш учун қон топширган куннинг албатта эртасига дам олиш учун бир кун берилади. Ходимнинг хоҳишига кўра бу кун таътилга қўшиб берилади. Текширувдан ўтадиган ва қуйиш учун қон топширадиган куни ишдан озод этилган давр учун, шунингдек дам олиш кунлари ходимнинг ўртача иш ҳақи сақланади.
Ходимларнинг давлат ёки жамоат вазифаларини бажариши, шунингдек жамият манфаатларига доир ҳаракатлар қилиши билан боғлиқ кафолатли тўловларни пул билан таъминлаш манбалари ва бу тўловларни амалга ошириш тартиби Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланади.
Ходимга тегишли бўлган ўртача иш ҳақини ҳисоблаб чиқариш тартиби барча ҳолларда (кафолатли тўловларни бериш, таътил вақти учун ҳақ тўлаш, вақтинча бошқа ишга ўтказилганда, зарарни қоплашда, мажбурий прогул қилинганда ва бошқа ҳолларда иш ҳақи тўлаш), пенсия тайинлаш учун ўртача иш ҳақини ҳисоблаб чиқаришни истисно этганда, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланади.
Ходимнинг ўз меҳнат вазифаларини бажариши билан боғлиқ қўшимча харажатлар қонунчилик, жамоа шартномалари ва келишувлари, шунингдек меҳнат шартномаларида белгиланган шартлар ва тартибда иш берувчи томонидан қопланиши лозим.
Хизмат сафарида ва кўчиб юриш билан боғлиқ ишларда қуйидагилар тўланиши лозим:
-йўл кира харажатлари;
-доимий турар жойидан бошқа жойда яшаш, шу жумладан уй-жой ижараси билан боғлиқ харажатлар;
-ходим томонидан иш берувчининг рухсати ёки розилиги билан қилинган бошқа харажатлар.
Бошқа жойдаги ишга кўчиб борганда қуйидагилар тўланиши лозим:
-кўчиш ва мол-мулкни кўчириб бориш билан боғлиқ харажатлар;
-янги жойда ўрнашиб олиш билан боғлиқ харажатлар;
-ходим томонидан иш берувчи билан келишиб қилинган бошқа харажатлар.
Иш берувчининг розилиги билан ва унинг манфаатлари йўлида ходим ўзига тегишли мол-мулкдан фойдаланганда транспорт воситаларининг амортизацияси ва улардан фойдаланганлик учун қилинган харажатлар, шунингдек асбобларнинг, техник воситаларнинг ёки ўзга мол-мулкнинг амортизацияси иш берувчи ҳисобидан тўланиши лозим. Ана шу харажатларни тўлашнинг миқдори ва тартиби жамоа шартномасида, агар у тузилмаган бўлса, ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга биноан белгилаб қўйилади.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки, иш берувчи ва меҳнат жамоаси манфаатларига доир вазифаларни бажариш вақтида бериладиган, ходим жамият манфаатларига доир ҳаракатлар қилганда бериладиган, ходимларнинг давлат ёки жамоат вазифаларини бажариши, шунингдек жамият манфаатларига доир ҳаракатлар қилиши билан боғлиқ кафолатли тўловлар бўлса, иш билан боғлиқ харажатларнинг компенсацияси ходимнинг ўз меҳнат вазифаларини бажариши билан боғлиқ қўшимча харажатлар қонунчилик, жамоа шартномалари ва келишувлари, шунингдек меҳнат шартномаларида белгиланган шартлар ҳамда тартибда иш берувчи томонидан қопланиши лозим.
БЕХРУЗ АВАЗОВ,
Сурхондарё вилоят суди судья катта ёрдамчиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Сурхондарё вилоят суди
