Биламизки, ер-ризқ рўз манбаи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 16-моддасида “Ер умуммиллий бойликдир, ундан оқилона фойдаланилиши лозим ва у давлат томонидан муҳофаза этилади деб белгилаб қўйилган. Шунингдек, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачилар томонидан амалга оширилган ер участкалари олди-сотдиси, уларни ҳадя қилиш, гаровга қўйиш (ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини, шу жумладан ким ошди савдоси асосида олинган шундай ҳуқуқни, шунингдек ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқини гаровга қўйиш бундан мустасно), ер участкаларини ўзбошимчалик билан айирбошлаш ҳақиқий эмас деб ҳисобланади.
Ваҳоланки, бундай битимларни амалга оширишда айбдор шахслар қонунга биноан жавобгар бўладилар.
Энди эса бир жиноят тавсилотига тўхталсак.
Музработлик Тўхта Омонов (исм-фамилия ўзгартирилган) 2023 йил май ойида туманнинг “Дуоба” маҳалласи “С.Сатторов” массивида жойлашган фермер хўжалиги ер майдонига қарашли бўлган 674Қ-дала контуридаги тупроқ унумдорлиги 43-балл бонитетли бўлган ер майдонидан 0.018га ўлчамдаги суғориладиган экин ер майдонини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиб, ушбу ер майдонидан беш хонали яшаш учун уй-жой пойдевори ва уч хонали ошхона биноси ҳамда қўшимча хўжалик хоналарини қуриб олиб, Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 90-моддаси талабларини қўпол равишда бузган.
Тўхта Омонов ўзининг бу ҳаракатлари билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 2291-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятни содир этган.
Жиноят ишлари бўйича Музработ туман судида бўлиб ўтган очиқ судда судланувчининг жиноят содир этганликдаги айби, ўзининг айбига иқрорлик билдириб берган суддаги кўрсатуви, дастлабки тушунтириш хатлар, унинг терговдаги ва суддаги кўрсатувлари ҳамда ишда тўпланган бошқа далиллар йиғиндиси билан тўлиқ ўз тасдиғини топган.
Шу каби, суд томонидан Тўхта Омоновга нисбатан жазо тури ва меъёрини белгилашда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги “Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида”ги 1-сонли Қарорининг 1-бандида судларнинг эътибори жиноят учун жазо тайинлашда қонунийлик, инсонпарварлик, одиллик ва жавобгарликнинг муқаррарлиги принципларига қатъий амал қилиб, унга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлади.
Хулоса шуки, ўзбошимчалик билан эгалланган ер бир қатор салбий оқибатларга олиб келганлиги билан бир қаторда, унга суд томонидан жазо муқаррарлиги таъминланди.
Муножат Сапиева (исм-фамилиялар ўзгартирилган) оиласидан ажрашган, 1 нафар фарзанди онаси. У Педагогика техникумининг бирида талабалар назоратчиси бўлим бошлиғи вазифасида ишлаб келади.
Унинг хизмат вазифаларига техникумда ўқийдиган талабаларни давоматини назорат қилиш, юриш туриши, дарс машғулотларига қатнашиши, кийим кийиш тартиби ва бошқа хизмат вазифалар кирса-да, бироқ фирибгарлик жиноятига қўл уради.
Кунларнинг бирида Муножатнинг олдига Хулкар Низомова келиб, мазкур техникумда ўқимоқчи эканлигини билдиради. Шунда Муножат ёнига келган Хулкар Низомовага контракт пулларни тўласа қолган хужжатли ишларини ўзи қилишини айтиб, ундан 5.000.000 сўм миқдоридаги пулларни олади. Бу ҳам етмаганидек, Хулкарнинг дарсларга қатнашиши керакмаслигини айтиб яна 300 АҚШ доллари миқдоридаги пулларни олади.
Кунлар ўтиб 2022 йилнинг март ойида Муножат яна Хулкарни учратиб қолади ва техникумга икки дона Термиз давлат университетида иккинчи курсдан ўқишни давом эттиришлик учун сертификат келганлигини билдиради. Шунда Хулкарга олийгоҳда ўқиш истаги пайдо бўлиб, Муножатдан йўл-йўриқ сўрайди.
Бу гал ҳам Хулкар чув тушиб, олийгоҳга ўқишни истаб Муножатга 1.000 (бир минг) АҚШ доллари беради. Шундан сўнг Муножат 2023 йилнинг август ойида Хулкарга телефон қилиб, ўқишини Тошкент шаҳридаги Низомий номидаги Педагогика университетига кўчирганлигини, эвазига эса 2.000 (икки минг) АҚШ доллари миқдорида пулларни беришни сўрайди. Хулкар унга сўралган пуллардан 1.000 (бир минг) АҚШ долларини беради.
Аммо, Муножат юқорида баён этилган бирорта ваъдаси устидан чиқмайди. Ваҳоланки, унинг бу ҳаракати фирибгарликка етаклайди. Шу тариқа, Хулкар Низомованинг жами 36.000.000 (ўттиз олти миллион) сўмини қўлга киритиб, пулларни ўзининг шахсий эхтиёжларига сарфлаб юборган.
Буни қарангки, Муножат ўзининг жиноий ҳаракатлари учун жиноий жавобгарликка тортилмай қолганлигидан фойдаланиб, яна ғаразли ва паст ниятларда, текин бойлик ортиришни мақсад қилади. 2022 йилнинг июнь ойида фуқаро Мансур Жаннаевни алдаб, унинг турмуш ўртоғини ўзи ишлаётган техникумга контракт асосида ўқишга киритиб қўйишини ваъда қилиб, эвазига контракт тўлаш учун ва бошқа хужжатларни қилиб ҳал этиб бериш учун жами 10.500.000 (ўн миллион беш юз минг) сўм миқдоридаги пулларини олиб, ўзининг шахсий манфаатлари йўлида сарфлаб юборади.
Хуллас, фирибгар қизга суд ҳукми ўқилди.
Жиноят ишлари бўйича Шўрчи туман судининг ҳукми билан унга 1 (бир) йил муддатга давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилотларда мансабдорлик ва моддий жавобгарлик юклатилган лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилиниб, иш ҳақининг 20 фоизини давлат даромадига ушлаб қолган ҳолда 2 (икки) йил муддатга ахлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланди.
Хулоса қилиб айтганда, энг аввал ўзаро муносабатларда ёлғон ишлатишдан тийилишимиз керак ва энг муҳими, фарзандларимизни ҳам ростгўйликка, ҳушёрликка ўргатиб боришимиз даркор. Ёлғон ҳамиша зарар келтиришини, ёлғон гап талофат келтиришини ўзимиз англаб етишимиз зарур. Зотан, фирибгарликнинг асоси ёлғон сўз, ёлғон маълумотдан иборат.
Бу йилда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганига 32 йил тўлди. 1992 йил 8 декабрь куни қабул қилинган мазкур тарихий ҳужжат мустақиллигимиз кафолати, давлат ва жамиятимиз тараққиётининг ҳуқуқий асоси сифатида халқимиз ҳаётида алоҳида ўрин тутади.
Конституция давлат бошқаруви ва жамият ҳаётининг барча соҳаларини тартибга солувчи асосий қонундир. Унда халқнинг давлат бошқарувидаги роли, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонун устуворлиги принциплари ўз ифодасини топган. Конституциянинг 2-моддасида, халқ давлат ҳокимиятининг ягона манбаи эканлиги қайд этилган. Бу тамойил ҳар бир фуқаронинг мамлакат бошқарувида фаол иштирок этиши учун ҳуқуқий кафолат яратади.
Конституциявий ислоҳотлар – тараққиётга йўл.
Бу борада сўнгги йилларда Ўзбекистонда Конституциявий ислоҳотлар жадал суръатларда амалга оширилмоқда. 2023 йилда қабул қилинган янги таҳрирдаги Конституция халқнинг орзу-умидлари ва эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда янгиланган.
Жумладан, инсон қадрини улуғлаш, ижтимоий адолатни таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш борасида қатор қоидалар мустаҳкамлаб қўйилди. Шунингдек, янги таҳрирда иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулкнинг дахлсизлигини кафолатлаш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун қонуний асослар янада такомиллаштирилди.
Конституция – тинчлик ва фаровонлик кафолати ҳисобланади.
Ўтган 32 йил мобайнида Конституция давлатимиз мустақиллигини мустаҳкамлашда, жамиятда тинчлик ва барқарорликни таъминлашда мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилди. Ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқий манфаатлари ҳимоя қилинаётгани, қонун устуворлигига қатъий риоя этилаётгани Конституциянинг амалий аҳамиятини яққол намоён этмоқда.
Хулоса ўрнида айтиш керакки, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси бугунги кунда ҳам жамиятимизнинг барча жабҳаларини тараққий эттиришда асосий ҳужжат сифатида ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Унинг нормаларига риоя қилиш, унинг қоидаларини ҳаётга татбиқ этиш ҳар бир фуқаро учун ҳам бурч, ҳам шарафдир. 32 йиллик шонли йўлда босиб ўтилган босқичлар барчамизни янги марраларга илҳомлантиради.
РУХИДДИН ПИРНАЗАРОВ,
Фуқаролик ишлари бўйича Шеробод туманлараро суди судьяси
Дарҳақиқат сўнгги йилларда оиладаги зўравонликдан жабр кўрган хотин-қизларнинг ҳуқуқий, ижтимоий ва бошқа соҳалардаги ҳимоясига оид миллий қонунчилик базаси шакллантирилди.
Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги 2019 йил 2 сентябрдаги ЎРҚ-561-сонли, “Хотин-Қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги 2019 йил 2 сентябрь кунидаги ЎРҚ-562-сонли Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2020 йил 4 январь кунидаги 3-сонли, 2021 йил 28 апрелдаги “Моддий ёрдам кўмакка муҳтож оилаларни, хотин-қизлар ва ёшларни қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорлари шулар жумласидандир.
Ушбу қонунчилик ва қонуности ҳужжатларида оиладаги зўравонлик, унинг тушунчаси, тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг ҳуқуқлари, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари ва бошқа қоидалар баён этиб ўтилган.
Юқоридаги қонун ҳужжатларидан “Хотин-Қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги 2019 йил 2 сентябрь кунидаги ЎРҚ-562-сонли Қонуни алоҳида аҳамият касб этади.
Чунки, мазкур қонун ҳужжатига асосан, илгари бирор-бир қонунчилик ҳужжатларида акс эттирилмаган, тартиб-қоидалар, тушунчалар акс эттирилиб, соҳадаги қонун ҳужжатларининг бўшлиқлари тўлдирилди.
Яъни, оиладаги, ёки умуман зўравонликнинг асосий тушунчалари, тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг ҳуқуқлари, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, ички ишлар органларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, меҳнат органларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, таълимни давлат томонидан бошқариш органларининг ҳамда таълим муассасаларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, давлат соғлиқни сақлаш тизимини бошқариш органларининг ҳамда соғлиқни сақлаш муассасаларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш соҳасидаги ваколатлари, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, нодавлат нотижорат ташкилотларининг ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилишда иштирок этиши, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилишни амалга оширувчи ваколатли органлар ҳамда ташкилотларнинг ҳамкорлиги, хотин-қизларга нисбатан тазйиқ ва зўравонлик ҳолатларининг олдини олиш, уларни аниқлаш ҳамда уларга чек қўйишнинг умумий чора-тадбирлари, ҳимоя ордерининг мазмуни ва моҳияти, тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатиш бўйича махсус марказлар тўғрисидаги нормалар киритилди.
Шу каби, Қонуннинг 30-модда биринчи қисмига кўра, тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчига ёрдам кўрсатган шахсларга маълум бўлиб қолган барча шахсга доир маълумотлар шахсга доир маълумотлар тўғрисидаги қонунчилик билан қўриқланади.
Тазйиқ ва зўравонликдан жабрланувчининг шахсига доир маълумотлари ишониб топширилган ҳамда касбий, хизмат ёки меҳнат мажбуриятларини бажариши муносабати билан бу маълумотлар ўзига маълум бўлиб қолган, ушбу маълумотларни ошкор этишга йўл қўйган шахслар қонунда назарда тутилган жавобгарликка тортилади.
Шу сабабли ҳам оилада зўравонликка йўл қўйган шахсларнинг ҳам жавобгарлик масалалари қатъийлаштирилди.
Жумладан, Қонуннинг 32-моддасига мувофиқ, хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунчиликни бузганликда айбдор шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўлади.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хотин-қизларни тазйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2020 йил 4-январь кунидаги 3-сонли қарори билан тасдиқланган Низомлар қоидаларида, яъни тазйиқ ва зўравонликдан жабрланган хотин-қизларга ҳимоя ордерини бериш, ҳимоя ордери ижросини таъминлаш ва мониторинг олиб бориш, ҳимоя ордери бериш муддатини узайтириш, тазйиқ ва зўравонлик содир этган ёки содир этишга мойил бўлган шахсларнинг зўравонлик хулқ-атворини ўзгартириш бўйича тузатиш дастуридан ўтиши тартиби, ҳимоя ордерининг шакли, ҳимоя ордери талабларини ижро этиш муддатларига амал қилиш ва ижроси устидан назорат юритишга оид тадбирларни ўтказиш, субъектларнинг ўзаро муносабатлари, ордер нусхасини жабрланган хотин-қизга ҳамда зўравонлик содир этган шахсга бериш тартиблари белгиланган.
“Ҳамма одамлар ўз қадар-қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар. Уларга ақл ва виждон ато қилинган, бинобарин бир-бирларига нисбатан биродарлик руҳида муносабатда бўлишлари керак”Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 1-моддаси.
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси 2023 йил 30 апрель куни кучга кирди. Ушбу кодексининг асосий жиҳатларидан бири шундаки, ходимлар, иш берувчилар ва давлат манфаатларининг мувозанатини таъминлаш ҳамда уларни мувофиқлаштириш асосида якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ва улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга солади.
Якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ва улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг қуйидаги асосий принциплари мавжуд:
-меҳнат ҳуқуқларининг тенглиги, меҳнат ва машғулотлар соҳасида камситишни тақиқлаш;
-меҳнат эркинлиги ва мажбурий меҳнатни тақиқлаш;
-меҳнат соҳасидаги ижтимоий шериклик;
-меҳнат ҳуқуқлари таъминланишининг ва меҳнат мажбуриятлари бажарилишининг кафолатланганлиги;
-ходимнинг ҳуқуқий ҳолати ёмонлашишига йўл қўйилмаслигидан иборат.
Шунингдек, янги таҳрирдаги ушбу Кодексдамажбурий меҳнат тақиқланиши алоҳида белгиланди.
Хусусан, мажбурий меҳнат бирор-бир жисмоний шахсдан жазони қўллаш таҳдиди остида талаб этиладиган, бажарилиши учун ушбу шахс ихтиёрий равишда ўз хизматларини таклиф қилмаган ҳар қандай ишни ёки хизматни англатади. Жазо деганда жисмоний шахснинг ихтиёрий розилиги мавжуд бўлмагани ҳолда, ушбу шахсга нисбатан уни меҳнат фаолиятини амалга оширишга мажбур қиладиган ҳар қандай моддий, жисмоний ёки руҳий таъсир чораларини қўллаш ёки қўллаш таҳдиди тушунилади.
Бундан ташқари, ушбу Кодексга кўра жамоа келишувларида, жамоа шартномасида ёки меҳнат шартномасида белгиланган муддатлар календарь сана билан, йиллар, ойлар, ҳафталар, кунлар ёки соатлар билан ҳисобланадиган вақт даврининг тугаши билан ёхуд юз бериши керак бўлган воқеани кўрсатган ҳолда аниқланади.
Меҳнат ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг юзага келиши ёки бекор бўлиши билан боғланадиган муддатларни ҳисоблаш унинг бошланиши белгиланган календарь санадан кейинги кундан эътиборан бошланади.
Агар ойлар билан ҳисобланадиган муддатнинг охири муддатнинг ўтиши бошланган ойга нисбатан кунлари кўпроқ ёки камроқ бўлган ойга тўғри келса, муддат тугайдиган ойнинг охирги куни муддат тугайдиган кун деб ҳисобланади.
Календарь йиллар, ойлар, ҳафталар ёки кунлар билан ҳисобланадиган муддатга ишланмайдиган кунлар ҳам қўшилади.
Агар муддатнинг сўнгги куни ишланмайдиган кунга тўғри келса, ундан кейин келадиган биринчи иш куни муддат тугайдиган кун деб ҳисобланади.
Мазкур Кодекснинг 10-моддасига кўра, агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида ходимлар учун Ўзбекистон Республикасининг меҳнат тўғрисидаги қонунчилигига ёки меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларга нисбатан имтиёзлироқ қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади.
Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг қоидалари меҳнатга оид якка тартибдаги муносабатлар ва улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг меҳнат тўғрисидаги қонунчилигида тўғридан-тўғри тартибга солинмаган ҳолларда ҳам қўлланилади.
Мазкур кодексининг 11-моддасида меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг амал қилиш соҳаси белгиланган бўлиб, меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг амал қилиши:
-ходим ва иш берувчи ўртасидаги якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларга;
-якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатлар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларга нисбатан татбиқ этилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонунчиликда ва меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шартларини иш берувчи томонидан таъминлашда ходимнинг меҳнат вазифасини ички меҳнат тартибига бўйсунган ҳолда ҳақ эвазига шахсан бажариши ҳақидаги, ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга асосланган муносабатлар якка тартибдаги меҳнат муносабатларидир.
Ходим билан иш берувчи ўртасидаги якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ҳақиқатда тартибга соладиган фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартномалар тузиш тақиқланади.
Агар Ўзбекистон Республикасининг қонунларида ёки халқаро шартномасида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида меҳнат тўғрисидаги қонунчилик билан белгиланган қоидалар чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги, чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар томонидан ташкил этилган ёки таъсис этилган ташкилотлар ёхуд ушбу фуқаролар, шахслар иштирокидаги, халқаро ташкилотлар ва чет эл юридик шахслари иштирокидаги меҳнатга оид муносабатларга нисбатан татбиқ этилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг амал қилиши Ўзбекистон Республикаси давлат хизматчиларига, шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг хориждаги давлат муассасаларига (дипломатик, консуллик муассасаларига ва бошқа муассасаларга) ишга юборилган ходимларига, шунингдек қонунда назарда тутилган ўзига хос хусусиятларга эга бўлган муқобил хизматни ўтаётган шахсларга нисбатан татбиқ этилади.
Контракт бўйича ҳарбий хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчиларга, шунингдек ички ишлар ва давлат божхона хизмати органларида, Ўзбекистон Республикаси Давлат хавфсизлик хизматида, Миллий гвардиясида хизмат ўтаётган ҳарбий хизматчиларга (ходимларга) ва уларга тенглаштирилган бошқа шахсларга нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг махсус қонунчиликка зид бўлмаган қисми татбиқ этилади.
Судьяларга нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг судлар тўғрисидаги қонунчиликда тартибга солинмаган қисми бўйича татбиқ этилади.
Прокуратура органлари ходимларига нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг прокуратура органлари фаолиятини тартибга солувчи қонунчиликка зид бўлмаган қисми татбиқ этилади.
Қутқарув хизматларининг ва профессионал қутқарув тузилмаларининг меҳнат шартномаси бўйича ишлаётганлар жумласидан бўлган қутқарувчиларининг меҳнатга оид муносабатларига нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг амал қилиши «Қутқарув хизмати ва қутқарувчи мақоми тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни билан тартибга солинмаган қисми бўйича татбиқ этилади.
Жиноятлар содир этганлик учун суднинг ҳукми билан ҳукм қилинганларнинг меҳнатга оид муносабатларига нисбатан меҳнат тўғрисидаги қонунчиликнинг амал қилиши Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодексида назарда тутилган истиснолар ва чекловлар ҳисобга олинган ҳолда татбиқ этилади.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, юртимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар талаби асосида янги таҳрирда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси айнан инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлашга хизмат қилади ҳамдамеҳнат низоларини фуқаролик ишлари бўйича судларда кўрилишида қонуний, асосли ва адолатли ҳал этишга ёрдам беради.
Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 2 апрелдаги “Жазони ижро этиш муассасаларидан озод қилинган айрим тоифадаги шахслар устидан маъмурий назорат тўғрисида”ги 532-сонли Қонуни қабул қилинган.
Мазкур Қонунга кўра, маъмурий назоратнинг асосий вазифаси жазони ижро этиш муассасаларидан озод қилинган айрим тоифадаги шахслар томонидан ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг олдини олиш мақсадида уларга якка тартибда профилактик таъсир кўрсатишдан иборатдир.
Бахром Қулаевга 2023 йил 18 сентябрь куни суд томонидан маъмурий назорат ўрнатилган бўлса-да, 2023 йил 6 декабрь куни жиноят ишлари бўйича Музработ туман суди томонидан маъмурий назорат қоидалирини бузганлиги сабабли Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 206-моддасида назарда тутилган маъмурий хуқуқбузарликни содир этганлиги учун унга базавий хисоблаш миқдорининг бир баравари миқдорида яъни, 330.000 сўм жарима жазоси тайинланганидан сўнг ҳам ўзига тегишли хулоса чиқармади.
Нега дейсизми? Унга 2024 йил 31 май куни жиноят ишлари бўйича Музработ туман суди томонидан 6 (олти) ой муддатга маъмурий назорат ўрнатилади ва туман Ички ишлар бўлимига келиб ҳар ойнинг 20 санасида рўйхатдан ўтиши, жамоат жойларида спиртли ичимликлар истеъмол қилмаслиги ва яшаш уйини тунги соат 22:00 дан эрталабки соат 06:00 га қадар тарк этмаслиги каби чекловлар ўрнатилади. Бахром бу чекловларни билсада, ушбу чекловларни умуман менсимасдан маъмурий назоратдан бўйин товлаб, 2024 йил 30 июнь куни соат 23:29 да ички ишлар ходимлари томонидан яшаш хонадони текширилганида, яшаш уйида йўқлиги, яшаш уйини тарк этиб маъмурий назорат қоидаларини бузганлиги аниқланган.
Бу гал жиноят ишлари бўйича Музработ туман суди уни Жиноят кодексининг 226-моддаси 1-қисми билан айбдор деб топиб, 3 (уч) ой муддатга озодлигини чеклади.
Суд ҳукми билан Бахром Қулаевга сутканинг муайян вақтида яъни, кеч соат 22:00 дан эрталаб 07:00 гача бўлган вақт оралиғида яшаш уйидан чиқиши тақиқланди.
Хулоса шуки, қонунларга риоя қилмаслик албатта жавобгарликка сабаб бўлади.
Фирибгарлик – алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини ёки ўзганинг мулкига бўлган ҳуқуқни қўлга киритиш учун жиноий жавобгарлик мавжуд.
Ҳаётда фирибгар кимса иш ёки ўқиш ёхуд бирон-бир масалада кўмакка муҳтож одамга ўзининг гўёки беғараз ёрдамини таклиф этади. Қулай фурсатдан фойдаланиб, ўзганинг машаққат билан топган бойлигини эгаллашга уринади.
Музработлик Дониёр Султонов (исм-фамилиялар ўзгартирилган) фирибгарлик жиноятини содир этиш ва шу йўл билан моддий наф кўришни ўз олдига мақсад қилади. Шу тариқа 2023 йилнинг 26 июль куни у ўзига олдиндан таниш бўлмаган Музработ туманида яшовчи Чарос Абдуллаеванинг 0.16 га ер майдонига қурилган тўрт хонали уйининг кадастр ҳужжатларини расмийлаштириб беришни айтиб, бунинг эвазига ундан жами 2.000 (икки минг) АҚШ долларини фирибгарлик йўли билан қўлга киритиб, ушбу пулларни ўзининг шахсий эҳтиёжларига сарфлаб юборади.
Дониёрга ишонган Чарос Абдуллаева унинг ёнига бир неча бор бориб, уй кадастр ҳужжатларини тайёр бўлганини сўрайди. Аммо, Дониёр бунга қадар ҳеч бир ҳужжатларни расмийлаштирмасдан, олинган 2000 АҚШ долларини сарфлаб юборади.
Шундан сўнг Чарос Абдуллаева бўлган ҳолат юзасидан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларга арз қилади.
Мазкур ҳолат юзасидан Дониёр Султоновга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 168-моддаси 1-қисми билан жиноят иши қўзғатилиб, тергов ҳаракатлари олиб борилади.
Жиноят ишлари бўйича Музработ туман судида бўлиб ўтган очиқ суд мажлисида Дониёр Султонов ўз қилмишларини тушуниб ва айбига иқрор бўлиб, жабрланувчи Чарос Абдуллаевга етказилган зарарни тўлиқ қоплаб беради.
Судда Чарос Абдуллаева судга ариза тақдим қилиб, айбланувчи Дониёр Султонов ҳозирги пайтда ўзига етказилган зарар ўрни тўлиқ қоплаб берганлигини, унга нисбтан даъвоси йўқлигини, айбланувчи билан ихтиёрий равишда ярашганлигини эътиборга олиб, Дониёр Султоновга нисбатан бўлган жиноят ишини ярашув асосида тугатишни сўрайди.
Суд иш бўйича тарафлар ярашганлиги муносабати билан Дониёр Султоновга нисбатан бўлган жиноят ишини иш юритишдан тугатиш ҳақида ажрим чиқарди.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Олий суди республикамизнинг 12 та олий таълим муассасаси билан ҳамкорлик алоқалари ўрнатилганлигини, ушбу олийгоҳлар талабалари судларда амалиёт ўтаб, ўз касбий билимларини ошириб келинмоқда ҳамда энг муносиб номзодлар танловлар асосида ишга саралаб олинмоқда.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Термиз давлат университети ўртасида юридик кадрларни тайёрлаш соҳасидаги ўзаро ҳамкорлик тўғрисида ҳам меморандум имзоланган.
Мазкур меморандум ижросини таъминлаш мақсадида Термиз давлат университети юридик факултети ҳамда Сурхондарё вилоят суди ҳамкорлигида “Фуқаролик протсессуал ҳуқуқи фани билимдони” танлови ўтказилди.
Танловда вилоят суди судьялари, адвокат ва ҳуқуқшунослар ҳакам сифатида иштирок этишди.
Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанидан соҳавий ва назарий билимларимизни янада чуқурллаштириш борасида Термиз давлат университети юридик факултети талабалари ўртасида “Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани билимдони” танловларини ўтказиш тартиби тўғрисида низом тасдиқланган.
Ушбу низомнинг асосан мақсади, талабаларнинг назарий билимларини юридик амалиёт билан боғлаш кўникмасини шакллантириш, олий таълим муассасаларида ҳуқуқшунослик йўналишида таҳсил олаётган талабаларнинг судда нутқ сўзлаш қобилиятини ривожлантириш, талабаларда жамоада ишлаш қобилиятини, тезкор фикрлаш, таҳлил қилиш ҳамда оптимал қарорларни қабул қилиш кўникмасини ривожлантириш ва талабаларда касб этика ва умумий касбий-ҳуқуқий маданиятни шакллантиришдир.
Танловда университетнинг Юридик факультети Юриспруденция (фаолият турлари бўйича) таълим йўналиши 3-курс талабалари жами 5 та жамоадан иборат таркибда иштирок этишди.
Жамоалар 4 шарт асосида яъни, савол-жавоблар, процессуал ҳужжатлар ёзиш, эркин мавзу ва тест саволларини ечиш асосида олиб борилди
Қизғин ва муросасиз кечган баҳслар якунида 3-ўринни “Адвокатлар” жамоаси, 2-ўринни “Свилист” жамоаси ва фахрли 1-ўринни “Адолат қалқонлари” жамоаси эгаллади.
Ғолиблар диплом ва эсдалик совғалари билан тақдирланди.
Барчамизга маълумки, хорижий фильмлар орқали бизга жуда кўп маротаба гумондор шахснинг қамоқа олиниши, ушбу жараёнда гумонланувчи ўзини ҳимоя қилиш мақсадида гапирмаслик ҳуқуқига эгалигини тасвирловчи кадрлар сингдирилган. Кўплаб томошабинлар шунчаки жараён сифатида қарайдиган бу ҳолат аслида бутун жаҳон қонунчилигида “Миранда қоидаси” сифатида ўрин эгаллаган десак, муболаға бўлмайди. Хўш, савол туғилади: “Миранда қоидаси” нима ўзи? У қачон ва қайерда пайдо бўлган?
“Миранда қоидаси” – АҚШ суд амалиётида шаклланган ҳуқуқий тамойил бўлиб, жиноят ишларида гумон қилинувчи ёки айбланувчилар учун муҳим ҳуқуқий кафолатларни белгилайди. Ушбу қоида 1966 йилда АҚШ Олий суди томонидан Эрнест Артуро Миранда Аризона иши асосида қабул қилинган бўлиб, шахс ушланганидан сўнг у ўз ҳуқуқларини билиши зарурлигини таъкидлайди. Асосий мазмуни шундаки, гумон қилинувчи ёки айбланувчига сукут сақлаш, ўзига қарши гувоҳлик бермаслик ва адвокат ёрдами олиш каби ҳуқуқлари ҳақида огоҳлантирилади. Ушбу “қоида”ни ҳеч иккиланмасдан, “умуминсоний қоида” дейиш мумкин.
Шу ўринда мамлакатимиз қонунчилигига эътибор қаратсак, “Миранда қоидаси” давлатнинг асосий Қонуни – Конституцияда ҳам белгилаб берилган. Ҳолбуки, Конституциямизнинг 15-моддасида, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эгалиги, тўғридан-тўғри амал қилиши ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этиши белгиланган. Унга кўра, ҳар бир фуқаро ўз шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш, шахсий ҳаёт дахлсизлиги, ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва бошқа хабарларнинг сир сақланиши ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган. Ушбу норма жиноят иши жараёнида шахснинг ўзига қарши гувоҳлик бермаслик ҳуқуқини ҳимоя қилади. Хусусан, Конституциямизнинг 27-моддасида шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шартлиги айнан белгиланган.“Миранда қоидаси” ҳам айнан шахснинг дахлсизлиги принципига таянади.
Бундан ташқари, суд жараёнида судланувчи ўзига қарши гувоҳлик берса-ю, ундан бошқа гувоҳ бўлмаса, ушбу гувоҳлик далил сифатида қабул қилинмайди. Шу маънода, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Миранда қоидаси шахсни ноҳақ айбловлардан ҳимоя қилишнинг умумий тамойилларига амал қилади.
Шунингдек, Конституциямизда айбланувчига ўзини ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар таъминланиши назарда тутилган бўлиб,ҳар бир шахс мажбуран гувоҳлик бермаслиги ва суд қарорисиз ҳеч бир шахс 48 соатдан ортиқ қамоқда ушлаб турилмаслигини ҳамда шахснинг гапирмаслик ҳуқуқига эга эканлигини англатади. Қўшимча қилиб айтганда, “Миранда қоидаси”га асосан шахсга адвокат ёрдамисиз кўрсатма бериш мажбурий эмаслиги тушунтирилади. Зотан, шахснинг адвокат ёрдамисиз ёки ўз ҳуқуқларини билмасдан кўрсатма бериши орқали унинг ҳуқуқлари бузилиши ҳамда суднинг адолатни таъминлашига соя солиши “умуминсоний” принципларга зиддир.
Хулоса қилиб айтганда, “Миранда қоидаси” ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг ҳар иккаласи ҳам шахсни ҳар қандай қонунга зид бўлган босимлардан ҳимоя қилиш, суд жараёнларининг адолатли ва шаффоф бўлишини таъминлашга хизмат қилади. Конституциянинг амалда тўлиқ бажарилиши фуқароларнинг давлатга бўлган ишончини оширади ва ҳақиқий ҳуқуқий давлат қурилишига замин яратади. Шу боис, ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқларини билиши ва уларни ҳимоя қилиш учун ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни оширишлари зарур.
О.ЭРОНҚУЛОВ,
Сурхондарё вилоят маъмурий суди судьяси
Р.ТОЖИМУРОДОВА,
Сурхондарё вилоят маъмурий суди судья катта ёрдамчиси
Одам савдоси иллати жаҳон ҳамжамиятини ташвишга солаётган ХХI асрнинг жиддий муаммолардан биридир.
Бугунги кунда долзарб масалалардан бири бўлган одам савдосининг олдини олиш ва унга қарши курашиш борасида юртимизда ҳам қатор чора-тадбирлар амалга оширилиб келинаётган бир вақтда орамизда ўз жигарбандини сотаётган оналар ҳам учраб турибди.
Халима Хайдарова (исм-фамилиялар ўзгартирилган) одам савдоси ортидан мўмай даромад топиш мақсадида, 2024 йил 02 апрель кунида туғилган қиз фарзандини сотиш ва ундан қолган пуллардан Термиз шаҳардан уй-жой олиб яшашни режалаштиради. Шу режага мувофиқ, қизининг ожиз аҳволда эканлиги, унга қарамлигидан фойдаланиб, фарзандининг келажакда қандай муҳитда улғайиши ва унга қандай муомала қилиниши ёки қандай мақсадда фойдаланишига қизиқмайди.
Халима ўзини ғаразли ва паст ниятларда харидор қидириб, 2024 йил 23 июль куни фуқаро Ойгул Сатторова билан танишиб қолиб, унга қизини сотиб уй-жой олиши зарурлигини айтиб қолади. Қарангки, у фарзандини 15.000 АҚШ долларига баҳолайди.
Шундан сўнг, келишувга кўра Халима 2024 йил 25 июль куни Термиз шаҳрида жойлашган ресторанларни бирида келишилган пулларни харидор Ойгул Сатторовадан олиб, фарзандини сотган вақтида тезкор ходимлар томондан ашёвий далиллар билан қўлга олинади.
Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар судида бўлиб ўтган суд мажлисида Халима Хайдарованинг қилмишига яраша жазо тайинланди.
Халима ўз нафсини тиймаслик оқибатида бола савдоси ўзига офат келтиришини унутиб қўйди.
Дарвоқе, жиноятчига берилган ҳар қандай жазодан асосий мақсад тарбиядир. Шу маънода қинғир ишлар билан боғлиқ воқелик якунидан судланувчи хулоса чиқариб, жиноят кўчасига қайта қадам босмаслиги учун аччиқ сабоқ бўлса, ажабмас.
ОЙБЕК АБДУРАСУЛОВ,
Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар суди судьяси
АСҚАР ҚУДРАТОВ,
Вилоят суди Жамоатчилик ва оммавий ахборот
воситалари билан алоқалар бўйича бош консультанти
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Сурхондарё вилоят суди
