Болаларни вояга етгунларига кадар тарбиялаш бўйича ота-оналарнинг мажбурияти Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 64-моддасида белгиланган.
Ота-она зиммасига вояга етмаган болаларга таълим-тарбия бериш борасида фақат мажбурият юкланмай, шунингдек, уларга бу муҳим масалани амалга оширишга доир ҳуқуқлар ҳам берилган. Болага тарбия бериш ота-онанинг бирдан-бир шахсий ҳуқуқи ҳисобланади. Ушбу ҳуқуқдан ота-оналар қонунда махсус назарда тутилган ҳоллардагина маҳрум бўлишлари мумкин.
Тарбиялаш борасида ота-онага берилган ҳуқуқнинг том маъноси – болани шахсан тарбиялаш учун уларга берилган имкониятдан иборат. Бу ишда ота-она болага тарбия бериш услуби ва усулларини эркин ҳолда танлайдилар, бу масалани ҳал қилишда ўзгаларнинг ўзбошимчалик билан аралашишига йўл кўйилмайди.
“Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги БМТ Конвенцияси 14-моддасининг 2-бандига биноан, ушбу Конвенцияга қўшилган давлатлар ўзларининг миллий шароитлари, анъаналарини ҳисобга олган ҳолда ва ўз моддий имкониятларидан келиб чиқиб, ота-она ва болаларни тарбияловчи бошка шахсларга ёрдам беришлари керак эканлиги назарда тутилади. Бу муҳим масалани тўғри ва самарали ҳал қилиш борасида Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ҳукумати томонидан тегишли ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган ва зарур бўлган чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг болаларга таълим-тарбия беришга оид ҳуқуқ- мажбуриятлари ва масъулиятлари Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонунида белгилаб берилган. “Ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар, – дейилади Қонуннинг 30-моддасида, – ўзларининг вояга етмаган болалари учун таълим шаклларини, умумтаълим муассасаси тури ва ўқитиш тилини танлаш, таълим муассасаси маъмуриятидаги ўқув юртлари уставларида белгиланган зарур шарт-шароитлар яратилишини, болага ҳурмат билан муносабатда бўлишни талаб қилиш, таълим муассасасини бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқларига эгадирлар”.
Шу билан бирга, улар болаларнинг жисмоний ва руҳий жиҳатдан соғлом бўлиши тўғрисида ғамхўрлик қилишлари, боланинг қадр-қимматини ҳурматлашлари, болада меҳнатсеварлик, яхшилик ва мурувват, Ватанга садоқат, ёши улуғларга, давлат тили ва она тилига, оилага, миллий тарихий қадриятлар ва маданият қадриятларига нисбатан ҳурмат туйғусини тарбиялашлари, уларга қонунлар, ҳуқуқлар ва инсон эркинликларини ҳурмат руҳида эъзозлашни ўргатишлари, болаларнинг таълим муассасаларида ўқишлари учун ёки белгиланган талаблар ҳажмида уйда тулақонли таълим олишлари учун зарур шарт-шароитларни яратишлари шарт.
Бола тарбияси ва унинг камол топишида ота-оналар ўз ҳуқуқларидан тўла фойдаланишлари ва шу билан бирга, зиммаларига юклатилган мажбуриятларни бажариш масъулиятини ҳам тенг амалга оширишлари керак. «Бола ҳуқуқлари тўғрисида»ги БМТ Конвенциясининг 18-моддаси 1-бандига биноан ушбу мажбурият уларнинг қаерда бўлишидан қатъи назар ота-она учун умумий ва мажбурий ҳиисобланади. Вояга етмаган болаларнинг таълим олишига монелик қиладиган ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўлишлари белгиланган. Демак, ота-оналар вояга етмаган ўз болаларининг тарбияси ва уларнинг камол топиши учун жавобгар ҳисобланиб, уларнинг (ўз болаларининг) соғлиги, жисмоний, руҳий, маънавий ва ахлокий камолоти ҳақида ғамхўрлик қилишлари керак. Хулоса қилиб айтганда, ота-оналар ўзларининг вояга етмаган болаларини шахсан тарбиялаш ҳуқуқидан келиб чиқиб, уларни ғайриқонуний тарзда ушлаб турган бошқа ҳар қандай шахсдан талаб қилиб олишда устун ҳуқуқга эгадирлар.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 17-моддасида никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказилиши белгиланган.
Унга кўра, никоҳланувчи шахслар давлат соғлиқни сақлаш тизими муассасаларида бепул асосда тиббий кўрикдан ўтиши, тиббий кўрикдан ўтиш ҳажми ва тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланиши, никоҳланувчи шахслар эллик ёшдан ошган бўлса, шунингдек алоҳида ҳолларда жумладан, ҳомиладорлик, бола туғилиши, бир тарафнинг касаллиги мавжуд бўлганда тиббий кўрикдан ўз розилиги билан ўтказилиши белгиланган.
Маълумки, инсоннинг соғлиғи унинг бугунги куни ва келажак авлоднинг баркамоллиги жамиятимизнинг энг катта бойлиги ҳисобланади. Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш ва уни мустаҳкамлаш вазифасини давлат ўз зиммасига олади.
Шу сабабли, Оила кодекси никоҳ тузувчиларнинг фақат уларнинг розилиги билан, биринчи маротаба никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш, шунингдек тиббий-ирсий ҳамда оилани режалаштириш масалалари бўйича уларга маслаҳат бериш давлат соғлиқни сақлаш тизими муассасалари томонидан амалга оширилишини белгилайди. Бундай консультация ва текшириш ўтказишдан мақсад тиббий-ирсий касалликлардан келажак авлодни асраш, шуниндек бўлажак эр-хотинларни олдиндан огоҳлантириб, улар касалланишининг олдини олишдир.
Текширув ўтказилгандан сўнг уларнинг ҳар бирига ташҳис қўйиш уларнинг қандай касали борлиги ҳақида ва у дарднинг олдини олиш, даволаш тўғрисида маълумот беради. Бундай маълумот фуқарога унинг эркига асосан берилади. Касалликнинг ривожланиши кўнгилсиз бўладиган бўлса, бу маълумот олдиндан жуда эҳтиёткорлик билан билдирилади. Текширувдан ўтган фуқаронинг тиббий ҳужжатларида ўз ифодасини топган хулосалар тиббий сир ҳисобланади. У ёки бошқа шахсга тиббий ёрдам бериш тўғрисидаги факт ҳам врачлик сири ҳисобланади. Текширув натижалари никоҳдан ўтувчи иккинчи томонга фақат текширувдан ўтган шахснинг розилиги билан билдирилади. Маълумот бериш врачлик сири ҳисобланиб, у фуқаронинг розилигисиз берилмайди.
Ўзганинг мол-мулкини яширин равишда талон-торож қилишни мақсад қилган Содиқов Ражаб (исм шарифлар шартли) жорий йилнинг ёзида, Ангор тумани Наврўз маҳалласи ҳудудида жойлашган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотадиган жойдан Олимов Равшанга тегишли гуруч ва нўхат маҳсулотлари қаровсиз қолдирилганлигидан фойдаланиб, ушбу гуруч ва нўхат маҳсулотларидан сотилиш нархи 400.000 сўм бўлган вазни 50 килограмм бўлган “Искандар” навли бир қоп гуручини, сотилиш 450.000 сўм бўлган вазни 50 килограмм бўлган “Аланга” навли бир қоп гуручини ҳамда сотилиш нархи 1.000.000 сўм бўлган вазни 50 килограмм бўлган бир қоп “Туя” навли нўхатини яширин равишда ўғирлаб, воқеа жойидан яширинган.
У ўзининг жиноий ҳаракатлари билан жабрланувчи Олимов Равшанга жами 1.850.000 сўм моддий зарар етказган.
Олиб борилган суриштирув ҳаракатлари давомида Содиқов Ражаб излаб топилиб, унга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг тегишли моддаси билан жиноят иши қўзғатилган.
Ушбу жиноят иши жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди томонидан кўриб чиқилиб, суд давлат айбловчисининг хулосасини, ҳимоячининг фикрини, судланувчи Р.Содиқовнинг кўрсатувини эшитиб, жиноят иши ҳужжатларини ўрганиб чиқди.
Суд жараёнида судланувчи Р.Содиқовнинг жиноят содир этганликдаги айби, унинг айбига иқрор бўлиб берган кўрсатувидан ташқари, тарафларнинг розилиги билан дастлабки терговдаги кўрсатуви ўқиб эшиттирилган гувоҳларнинг кўрсатувлари, тушунтириш хатлари, ҳодиса жойини кўздан кечириш баённомаси ва унга илова қилинган фото-жадвал, нарсани олиб қўйиш, кўздан кечириш ва таниб олиш учун кўрсатиш ҳақидаги баённомалари ҳамда уларга илова қилинган фото-жадваллар, юзлаштириш баённомалари, видео-ёзувларни кўздан кечириш баённомаси, нарсани ашёвий далил деб эътироф этиш тўғрисидаги қарор ҳамда жиноят ишида мавжуд бўлган бошқа далиллар билан исботланди.
Суд судланувчи, жабрланувчи ва гувоҳларнинг кўрсатувларини тинглаб, жиноят иши ҳужжатларини ўрганиб чиқиб ва ишда мавжуд бўлган далилларга баҳо бериб, судланувчига нисбатан қонун санкциясида белгиланган жазони тайинлади. Хулоса ўрнида шуни таъкидлашимиз лозимки, Фикримиз сўнгида ўғирлик жинояти жабрланувчисига айланиб қолишдан сақланинг деймиз.
Б.Чаршанбиев
Жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди девонхона мудири
Жиноят ишлари бўйича Музработ туман суди томонидан тумандаги 21-сонли мусиқа ва санъат мактаби фаоллар залида сайёр суд мажлиси ўтказилди.
Суд, инсонпарварлик тамойилига таяниб, Музработ туман ички ишлар бўлими Пробация гуруҳи ҳисобида туриб, ҳақиқатда меҳнатга ҳалол муносабатда бўлган ва жазо ўташнинг тартиб қоидаларига риоя қилиб, тузалиш йўлига ўтган, судлар томонидан ўрнатилган тақиқ ва чекловларга тўлиқ роия қилган ҳамда ўзининг ҳулқини ижобий томонга ўзгартирган жами 10 нафар шахслар Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси 73-моддасига асосан муддатидан илгари шартли равишда озод қилинди.
Бундан ташқари, ушбу сайёр суд мажлисида 1 нафар шахс суд томонидан ахлоқ тузатиш иши жазосини ўташдан қасддан бўйин товлаганлиги учун ўталмай қолган жазоси озодликдан маҳрум қилиш жазосига алмаштирилди.
Сайёр суд мажлисида 70 дан ортиқ пробация ҳисобида турувчи шахслар иштирок этди. Тадбир давомида туман суди раиси Т.Абдираимов томонидан йиғилганларга жазони ўташ тартиб қоидаларига риоя қилиш, тартибни бузганларга жазонинг кучайтирилиши тушунтирилди.
Шунингдек, сайёр суд мажлиси якунида суд раиси томонидан иштирокчиларга қонунчиликдаги ўзгартиришлар ва суд-ҳуқуқ соҳасида амалга ошириладиган янгиликлар борасида маърузалар қилинди.
Асқар Қудратов
Сурхондарё вилоят суди Жамоатчилик ва ОАВ билан алоқалар бўйича бош консультанти
Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари жиноят процессининг деярли барча босқичлари фаолиятини ўзида қамраб олади. Жиноят процессининг жиноят ишини қўзғатиш босқичидан кейинги дастлабки тергов босқичига жуда катта вазифалар юкланган. Жиноят ишлари бўйича исботланиши лозим бўлган ҳолатларни тўла, ҳар томонлама, холисона исботланиши шулар жумласидандир. ЖПКнинг 82-моддасида жиноят ишлари бўйича исботлаш мезони қайд қилинган бўлиб, унга кўра, ишни айблов хулосаси ёки айблов далолатномаси билан судга юбориш ва айблов ҳукми чиқариш учун қуйидагилар исботланган бўлиши керак:
2)содир этилган жиноятнинг вақти, жойи, усули, шунингдек Жиноят кодексида кўрсатиб ўтилган бошқа ҳолатлари; қилмиш ва рўй берган ижтимоий хавфли оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш;
3) жиноятнинг ушбу шахс томонидан содир этилганлиги;
4) жиноят тўғри ёки эгри қасд билан ёхуд бепарволик ёки ўз-ўзига ишониш оқибатида содир этилганлиги, жиноятнинг сабаблари ва мақсадлари;
Судлар томонидан қўшимча процессуал ҳаракатларини ўтказиш учун ажрим чиқарилишига ва терговга қайтарилишига дастлабки терговда иш бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлар синчиковлик билан, ҳар томонлама, тўла ва холисона текширилмаганлиги, яъни дастлабки тергов ҳаракатлари тўлиқ ўтказилмаганлиги, айбдорларнинг жиноий ҳаракатлари нотўғри тавсифланганлиги, ЖПКнинг талаблари жиддий бузилганлиги, айбланувчиларга илгари қўйилган айблов билан боғлиқ бошқа айбловни қўллаш лозимлиги, барча шахсларнинг жавобгарликка тортилмай қолганликлари, алоҳида қисмга нотўғри ажратилганлиги, ҳимоя ҳуқуқининг бузилишига йўл қўйилиши ва бошқа ҳолатлар сабаб бўлади.
Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 49719-модда. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари белгиланган. Булар:
1)суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлиги;
Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 49720-моддасига мувоффиқ суд тергови қуйидаги ҳолларда тўлиқ эмас ва бир ёқлама деб топилади, башарти иш бўйича:
1)ушбу Кодекснинг 82-84-моддаларида кўрсатилган ҳолатлар етарлича тўлиқ аниқланмаган бўлса;
2) кўрсатувлари ишни ҳал қилиш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган шахслар сўроқ қилинмаган бўлса;
3) ўтказилиши шарт бўлган экспертиза ўтказилмаган бўлса;
4) иш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар ёки ашёвий далиллар талаб қилиб олинмаган бўлса;
5) натижалари иш учун аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган бошқа тергов ҳаракатлари ўтказилмаган бўлса;
6) ишни янгитдан апелляция тартибида кўриш учун юборган кассация инстанцияси судининг ажримида кўрсатилган ҳолатлар текширилмаган бўлса. Фикримизча, дастлабки тергов ёки суд терговининг тўлиқ бўлмаганлиги деганда, ЖПКнинг 49719, 49720-моддаларида кўрсатилган ҳолатлар тушунилади, яъни ушбу Кодекснинг 82-84-моддаларида кўрсатилган ҳолатлар етарлича тўлиқ аниқланмаган бўлса; кўрсатувлари ишни ҳал қилиш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган шахслар сўроқ қилинмаган бўлса; ўтказилиши шарт бўлган экспертиза ўтказилмаган бўлса; иш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар ёки ашёвий далиллар талаб қилиб олинмаган бўлса ва ҳоказо.
Жамиятимизда судлар томонидан жазо тайинлашда судланувчининг шахси, айбнинг шакли ва даражасини, қилмишнинг бошқа хусусиятларини ифодаловчи ҳолатларни инобатга олиб жазо тайинланади.
Суд томонидан жиноят содир этишда қонунда белгиланган тартибда айбли деб топилган шахс жазога тортилади. Суд Жиноят кодекси махсус қисмининг жиноят содир этганлик учун жавобгарлик назарда тутилган моддасида белгиланган доирада Жиноят кодекиси Умумий қисмнинг қоидаларига мувофиқ жазо тайинлайди.
Судлар томонидан жазо тайинлашда содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасини, қилмишнинг сабабини, етказилган зарарнинг хусусияти ва миқдорини, айбдорнинг шахсини ҳамда жазони енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларни ҳисобга олади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 55,56-моддаларида судлар томонидан жазо тайинлашнинг енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлари келтириб ўтилган. Унга кўра, қуйидаги ҳолатлар жазони енгиллаштирувчи ҳолатлар деб топилади:
а) айбни бўйнига олиш тўғрисида арз қилиш, чин кўнгилдан пушаймон бўлиш ёки жиноятни очиш учун фаол ёрдам бериш;
б) етказилган зарарни ихтиёрий равишда бартараф қилиш;
в) оғир шахсий, оилавий шароитлар оқибатида ёки бошқа мушкул аҳволда жиноят содир этиш;
г) мажбурлаш ёки моддий томондан, хизмат жиҳатидан ёхуд бошқа жиҳатдан қарамлик сабабли жиноят содир этиш;
д) жабрланувчининг зўрлик, оғир ҳақорат ёки бошқача ғайриқонуний ҳаракатлари туфайли вужудга келган кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида жиноят содир этиш;
е) зарурий мудофаанинг, охирги заруратнинг асосли чегарасидан четга чиқиб жиноят содир этиш, ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахсни ушлашда, касб ёки хўжалик фаолиятига боғлиқ бўлган асосли таваккалчиликда зарар етказиш;
ж) вояга етмаганнинг жиноят содир этиши;
з) ҳомиладор аёлнинг жиноят содир этиши;
и) жабрланувчининг ғайриқонуний ёки ахлоққа зид хулқ-атвори таъсири остида жиноят содир этиш.
Жазо тайинлашда суд ушбу моддада назарда тутилмаган бошқа ҳолатларни ҳам енгиллаштирувчи ҳолат деб топиши мумкин.
Енгиллаштирувчи ҳолат Жиноят кодекс Махсус қисмининг моддасида жиноят таркибининг зарурий белгиси сифатида назарда тутилган бўлса, жазо тайинлашда ҳисобга олинмайди.
Қуйидаги ҳолатлар эса жиноят содир этиш жазони оғирлаштирувчи ҳолатлар деб топилади:
а) ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлга нисбатан;
б) ёш бола, қария ёки ожиз аҳволдаги шахсга нисбатан;
в) хизмат вазифаси ёки фуқаролик бурчини бажарганлиги муносабати билан шахсга ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан;
г) айбдорга моддий томондан, хизмат жиҳатидан ёки бошқа жиҳатдан қарам шахсга нисбатан;
д) ўта шафқатсизлик билан;
е) кўпчилик учун хавфли бўлган усулда;
ж) ёш бола ёки руҳий ҳолатининг бузилганлиги айбдорга аён бўлган шахсдан фойдаланган ҳолда;
з) жиноят натижасида оғир оқибатларнинг келиб чиққанлиги;
и) умумий офат шароитидан фойдаланган ҳолда ёки фавқулодда ҳолат вақтида ёхуд оммавий тартибсизликлар жараёнида;
к) ғаразли ёки бошқача паст ниятларда;
л) ирқий ёки миллий душманлик ёхуд адоват замирида;
м) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктирган ҳолда ёки уюшган гуруҳ ёхуд жиноий уюшма томонидан;
н) илгари ҳам қасддан жиноят содир этган шахснинг такроран ёки қасддан янги жиноят содир этиши;
о) мастлик ҳолатида ёки гиёвандлик воситалари, уларнинг аналоглари, психотроп ёхуд кишининг ақл-идрокига таъсир қилувчи бошқа моддалар таъсири остида жиноят содир этиш.
Суд содир этилган жиноятнинг хусусиятини эътиборга олиб, ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган ҳолатларни оғирлаштирувчи ҳолат деб топмаслиги ҳам мумкин.
Суд жазо тайинлашда ушбу моддада назарда тутилмаган ҳолатларни оғирлаштирувчи ҳолат деб топиши мумкин эмас.
Ушбу ҳолатлар Кодекс Махсус қисмининг моддасида жиноят таркибининг зарурий белгиси сифатида назарда тутилган бўлса, жазо тайинлашда ҳисобга олинмайди. Демак, суд томонидан айбдорнинг шахси, айбининг шакли ва даражаси, жиноят қилиш шароити ва сабаблари, шахснинг жиноятни содир қилгунча ва ундан кейинги хулқ-атворини ифодаловчи ва бошқа ҳолатларни инобатга олиб, судланувчига нисбатан жазо тайинлаши мумкин.
Оила- авлодлар давомийлиги, қадриятлар, урф-одатлар ва анъаналарни, қолаверса халқимиз маънавий меросининг авлоддан-авлодга ўтишини таъминловчи омилдир. Шунга кўра, оилани қўллаб-қувватлаш масаласи давлатимизнинг доимий диққат-эътиборида бўлиб келмоқда.
Оила қанчалик мустахкам бўлса, жамият хам шунчалик мустаҳкам бўлади ва ривожланади. Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 30 декабрь куни 820-сонли қарорига кўра Махалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ҳамда Ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлар марказларини ташкил этилиши хам давлатимизда оилага уни мустахкамлашга қаратилган эьтиборнинг юксаклигини белгилаб берган.
Оилани мустаҳкамлаш мақсадида мехнат қонунчилигида хам аёлларга бир қатор имтиёз ва кафолатлар берилган. Жумладан хомиладорлиги ёки фарзанди борлиги сабабли аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш ва уларнинг иш ҳақини камайтириш тақиқланади.
Хомиладор аёлни ёки 3 ёшга тўлмаган боласи бор аёлни ишга қабул қилишни рад этилган тақдирда, иш берувчи рад этишнинг сабабларини ёзма тарзда маълум қилиши шарт. Мазкур шаҳсларни ишга қабул қилишни рад этганлик устидан судга шикоят қилиниши мумкин, Тиббий хулосага мувофиқ хомиладор аёлларнинг ишлаб чиқариш нормалари, хизмат кўрсатиш нормалари камайтирилади ёки улар аввалги иш жойларида ўртача ойлик иш ҳақлари сақланган ҳолда ёнгилроқ ёҳуд ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсиридан холи бўлган ишга ўтказилади. Хомиладор аёлга енгилроқ ёки ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсиридан холи бўлган иш бериш масаласи хал этилгунига қадар, у ана шу сабабдан ишга чиқмаган барча иш кунлари учун ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда ишдан озод этилиши лозим. Шу билан бирга хомиладор аёлларни ва уч ёшга тўлмаган боласи бор аёлларни тунги ишларга жалб қилишга бундай иш она ва боланинг соғлиғи учун хавф туғдирмаслигини тасдиқловчи тиббий хулоса бўлган тақдирдагина йўл қўйилади. Уч ёшга тўлмаган болалари бор, бюджет ҳисобидан молиявий жихатдан таъминланадиган муассасалар ва ташкилотларда ишлаётган аёлларга иш вақтининг хафтасига 35 соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати белгиланади. Иш вақтининг қисқартирилган муддати даврида ушбу аёллар мехнатига ҳақ хар кунги тўлиқ иш кунига тўланадиган иш хақи миқдорида маош олишлари таъминланади.
Ногирон боласини тарбиялаётган ота-онанинг бирига (васийга, хомийга) бола ўн олти ёшга тўлгунига қадар давлат ижтимоий суғуртаси маблағлари ҳисобидан бир кунлик иш ҳақи миқдорида хақ тўланган холда ойига қўшимча бир кун дам олиш куни берилиши қонун билан белгилаб қўйилган. Ўн икки ёшга тўлмаган икки ва ундан ортиқ боласи ёки ўн олти ёшга тўлмаган ногирон боласи бор аёлларга хар йили ўн тўрт календар кундан кам бўлмаган муддат билан иш ҳақи сақланмаган холда таътил берилади.
Мехнат қонунчилигида мазкур имтиёз ва кафолатлар аёллар оиласига кўпроқ вақт ажратиши учун, бола тарбиясига эьтиборни кучайтириши учун ва шу орқали оилани мустаҳкамлашни мақсад қилиб олинган. Шунингдек давлатимиз томонидан оиладаги мухитни соғломлаштириш, оиладаги таъзиқ ва зўравонликни йўқ қилиш борасида чора-тадбирлар кўрилмоқда. Жумладан Ўзбекистон Республикаси Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича комиссия ташкил этилган, унинг асосий мақсади хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятларни таъминлаш сохасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат.
Маълумки, давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёев томонидан жорий 2022 йил 08 август куни «Давлат фуқаролик хизмати тўғрисида»ги Қонуни имзоланди.
Давлат фуқаролик хизмати деганда – давлат хизматининг бир тури, Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг давлат фуқаролик хизмати лавозимларидаги давлат органлари ваколатлари амалга оширилишини таъминлашга доир ҳақ тўланадиган касбий фаолияти тушунилади.
Давлат фуқаролик хизмати лавозимларининг давлат реестрига киритилган лавозимлардаги давлат фуқаролик хизматчиларининг фаолиятига нисбатан татбиқ этилади.
У Президент, Қонунчилик палатаси депутатлари, Сенат аъзолари, Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси ҳамда бошқа маҳаллий давлат ҳокимият органлари депутатлари, юқори ва қуйи палаталар девонлари ходимлари, Марказий сайлов комиссияси аъзолари, судьялар ва суд тизими ходимлари, Марказий банк бошқаруви аъзолари, прокуратура, ички ишлар, мудофаа ишлари, фавқулодда вазиятлар, Миллий гвардия, Давлат божхона қўмитаси ва ДХХ органларида хизмат қилаётганлар, шу жумладан, ҳарбий хизматчилар, қолаверса, давлат органларининг техник, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ходимларининг фаолиятига нисбатан татбиқ этилмайди.
Мазкур Қонунга мувофиқ, давлат фуқаролик хизмати соҳасидаги махсус ваколатли орган этиб Президент ҳузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги белгиланмоқда. У ўз ваколатлари доирасида давлат идораларининг кадрлар сиёсати соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштиради, давлат хизматига кадрларни танлов асосида танлашни ташкил қилади, давлат хизматчиларининг самарадорлигини баҳолаш учун индикаторлар (асосий кўрсаткичлар) тизимини жорий қилади ва уларнинг натижаларини таҳлил қилади, жамоатчилик фикрини ўрганади ва давлат органлари раҳбарларининг очиқ рейтингини шакллантиришда иштирок этади.
Шунингдек, агентлик давлат хизматчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда ҳамда уларнинг ишлаши ва ижтимоий ҳимояси учун тегишли шарт-шароитлар яратишда ёрдам кўрсатади.
Қонун билан давлат фуқаролик хизматини ўташ билан боғлиқ чекловлар ҳам ўрнатилган. Унга кўра, давлат фуқаролик хизматчиси қуйидагиларга ҳақли эмас:
ўзаро яқин қариндошликка ёки қуда томондан қариндош бўлган шахслар билан (ота-оналар, ака-укалар, опа-сингиллар, ўғиллар, қизлар, эр-хотинлар, шунингдек эр-хотинларнинг ота-оналари, ака-укалари, опа-сингиллари ва фарзандлари) айнан битта давлат оранида бирга хизмат қилиши, агар уларнинг бирга хизмат қилиши улардан бирининг иккинчисига бевосита бўйсунишига ёки унинг назорати остида бўладиган давлат фуқаролик хизмати лавозимини эгаллашга, бундан қонунчиликда назарда тутилган ҳоллар мустасно;
педагогик, илмий ва ижодий фаолиятдан ташқари ҳақ тўланадиган бошқа фаолият билан шуғулланишга, Ўзбекистон қонунларида ҳамда президент қарорларида назарда тутилган ҳолатлар бундан мустасно;
тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш;
тадбиркорлик фаолияти субъектларини ташкил этишга, уларнинг муассиси (иштирокчиси) бўлишга, тадбиркорлик фаолияти субъектида ташкилий-бошқарув, маъмурий-хўжалик вазифаларини бажаришга, бундан АЖларнинг эркин муомалада бўлган акцияларига қонунчиликда белгиланган талаблар доирасида эгалик қилиш ҳоллари мустасно;
ўзи хизмат қилаётган давлат органи назорати остидаги ёки у билан алоқалар ва манфаатларга эга бўлган ташкилотлардаги улушларни, пайларни ва акцияларни бевосита ёки вакиллар орқали олишга;
ўз хизмат ваколатларини жисмоний ва юридик шахсларнинг манфаатларини кўзлаб бажариш ёки бажармаслик эвазига улардан бирон-бир мукофот, фойда ёки совғалар олишга;
чет давлат фуқаролигини олишга;
қонунчиликда назарда тутилган имтиёзлар, преференциялар ёки афзалликлардан ўз хизмат мавқеи билан боғлиқ ҳолда фойдаланишга;
Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида ҳисобварақлар очишга ва уларга эга бўлишга, кўчмас мулкка ва бошқа мол-мулкка эгалик қилишга, бундан чет давлатда таълим олиш, стажировка ўташ ва тиббий хизматлардан фойдаланиш мақсадида очилган ҳисобварақлар, шунингдек давлат фуқаролик хизматига киришдан олдин олинган ва ошкор қилинган мол-мулк мустасно;
ўзининг ваколатларини сиёсий партияларнинг, бошқа жамоат бирлашмалари ва улар органларининг манфаатларини кўзлаб амалга оширишга.
Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахс давлат хизматига қабул қилингандан кейин тадбиркорлик фаолиятини тўхтатиб туриш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
Қонунга асосан манфаатлар тўқнашуви давлат фуқаролик хизматчисининг шахсий (бевосита ёки билвосита) манфаатдорлиги унинг ўз хизмат ваколатларини лозим даражада бажаришига таъсир кўрсатадиган ёҳуд таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ҳамда фуқароларнинг, жамиятнинг ёки давлат органининг шахсий манфаатдорлиги ва ҳуқуқлари, қонуний манфаатлари ўртасида қарама-қаршилик юзага келадиган ёки юзага келиши мумкин бўлган вазиятдир.
Манфаатлар тўқнашуви юзага келган тақдирда, давлат фуқаролик хизматчиси ўзининг раҳбарига ёки юқори турувчи органига дарҳол ёзма шаклда хабар қилиши керак. Манфаатлар тўқнашуви мавжудлиги тўғрисида маълумотлар олган давлат органининг раҳбари ёки юқори турувчи орган ушбу тўқнашувни бартараф этиш юзасидан ўз вақтида чоралар кўриши шарт.
Манфаатлар тўқнашувини олдини олиш ва ҳал этиш тартиби қонун билан белгиланади.
Бундан ташқари, қонунда давлат фуқаролик хизматчиси белгиланган муддатларда ва тартибда даромадлари ҳамда мол-мулки тўғрисида декларация тақдим этиши шарт.
Ушбу Қонун расман эълон қилинган кундан яъни, 2022 йил 09 август кунидан уч ой ўтгач кучга кирган. Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, ушбу қонун давлат хизматчиларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда ҳамда уларнинг ишлаши ва ижтимоий ҳимояси учун тегишли шарт-шароитлар яратишда хизмат кўрсатади.
К.Назаров
Сурхондарё вилоят суди жиноят ишлари бўйича судьяси
Барчамизга маълумки, сўнгги йилларда мамлакатимизда давлат ва жамият ҳаётининг барча жабҳаларида, шу жумладан инсон ҳуқуқлари ҳамда эркинликларининг кафолати сифатида адолатли суд-ҳуқуқ тизимини шакллантириш, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш ҳамда Қонун устиворлигини таъминлаш, шунингдек қонунийликни мустахкамлаш борасидаги ислоҳотлар изчил давом этмоқда.
Одил судловни таъминловчи ҳуқуқий майдон – умуминсоний қадриятлар ва умумэътироф этилган ҳуқуқ андозаларига асосланган, шаклан ва моҳиятан янги қонунлар қабул қилинмоқда. Уларнинг асосига қонунийлик, демократизм, одиллик, инсонпарварлик, жиноий қилмиш учун жавобгарликнинг муқаррарлиги каби одилона принциплар қўйилган.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 январда қабул қилинган “Жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони алоҳида аҳамият касб этади.
Мазкур Фармонга асосан қуйидагилар жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтиришнинг асосий вазифалари этиб белгиланди:
биринчидан, аҳолига мамлакатимизда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар, қабул қилинаётган қонун ҳужжатлари ва давлат дастурларининг мазмуни ва моҳиятини изчил етказиш тизимини шакллантириш, фуқаролар онгида “Жамиятда қонунларга ҳурмат руҳини қарор топтириш ‒ демократик ҳуқуқий давлат қуришнинг гаровидир!” деган ҳаётий ғояни мустаҳкамлаш;
иккинчидан, жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтиришда, энг аввало, таълим-тарбиянинг тизимли ва узвий равишда олиб борилишига алоҳида эътибор қаратиш, мактабгача таълим тизимидан бошлаб, аҳолининг барча қатламларига ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни чуқур сингдириш, шахсий манфаатлар ҳамда жамият манфаатлари ўртасидаги мувозанатни сақлаш ғояларини кенг тарғиб қилиш;
учинчидан, ёш авлод онгига ҳуқуқ ва бурч, ҳалоллик ва поклик тушунчаларини ҳамда одоб-ахлоқ нормаларини чуқур сингдириб бориш, Конституциянинг муҳим жиҳатларини уларга болалигидан бошлаб ўргатиш; тўртинчидан, аҳоли ўртасида ҳуқуқий маданиятни шакллантириш бўйича ҳуқуқий-маърифий тадбирларни халқимиз тарихи, дини, миллий қадриятларини ўргатиш билан уйғун ҳолда ташкил қилиш, шунингдек, ҳар бир фуқарода давлат рамзлари билан фахрланиш туйғуларини шакллантириш орқали мамлакатга дахлдорлик, ватанпарварлик ҳиссини кучайтириш ва бошқалар.
Башарти, ҳукмлар элнинг моли ва жонига жорий экан, бунда тўғрилик ва адолат қози ва қуззотнинг шиори бўлиши даркор. Амалиётда қўлланилаётган бу каби ўзгаришлар юридик соҳа ходимлари олдига ҳам улкан вазифаларни кўндаланг қилиб қўя бошлади. Касб малакаларини ошириш, маҳорат сирларини тинмай ўқиб, ўзлаштириш талабини қўймоқда. Биринчи навбатда улардан тўғрилик ва одиллик, сўнг билим ва тажриба сўралади. Инсон тақдирига масъул бўлган касбу кор эгаларига доимо шундай талаб қўйилган.
Ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиларидан бири, уни барпо этишнинг мажбурий шарти – юристлар, аҳоли, мансабдор шахслар ҳуқуқий маданиятининг юксак бўлишидир. Юристларнинг ҳуқуқий тайёргарлиги, шубҳасиз, қонунга итоаткор фуқароларникидан юқори бўлиши, ўз кўлами ва чуқурлигига кўра фарқланиб туриши, билимлар, ҳуқуқ принциплари ва нормаларининг тартиблилик хусусияти, ҳуқуқий кўрсатмаларни қўллай олиш маҳорати билан ажралиб туриши керак. Бу Ўзбекистон Конституцияси, умуман конституциявий қонун ҳужжатлари нормаларини амалиётда қўллай олиш қобилиятига ҳам тааллуқли. Юристлар учун қонунга, Конституцияга ижобий муносабатда бўлиш – ишга касбий муносабатда бўлишнинг асосидир.
Мамлакатимиз тараққиётининг янги босқичида ўз танлаган тараққиёт йўлидан олға силжимоқда. Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг иккинчи йўналиши қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишга бағишланган бўлиб, унда фуқароларнинг одил судловга эришиш даражасини ошириш, суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг устувор йўналишлари этиб белгиланган. Дарҳақиқат, истиқлол йилларида мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлаш ва нуфузини ошириш, уни илгариги жазоловчи органдан инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қиладиган, жамиятдаги демократик ўзгаришларнинг муҳим воситаси бўлган институтга айлантиришга қаратилган кенг қамровли ишлар амалга оширилди.
Шу ўринда таъкидлаш лозим, истиқлолнинг дастлабки йиллариданоқ адолатли фуқаролик жамияти барпо этиш йўлида ташланган катта қадамлардан бири, бу – ҳуқуқий-демократик жамият қуришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган мамлакатимизда ҳокимиятлар бўлиниши ва мустақил суд ҳокимиятининг вужудга келиши бўлди. Бу бош Қомусимизнинг 106-моддасида “Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритади”деган ҳуқуқий нормада ўз аксини топди.
Мамлакатимизда нафақат қонунчилик соҳасида, балки қонунларни амалиётда қўллаш, жазо тизимини тубдан қайта кўриб чиқиш соҳасида ҳам жиддий ўзгаришлар амалга оширилди. Ўтган шу тарихан қисқа вақт мобайнида амалга оширилган ишларнинг салмоғи беқиёс. Ҳуқуқий-демократик давлат ва фуқаролик жамияти шаклланишида суд ислоҳотлари алоҳида ўрин тутади. У давлатимиздаги уч забардаст ҳокимиятнинг бири сифатида, фуқароларимизнинг ҳуқуқлари, эркинликлари дахлсизлиги, қонун олдида барчанинг баробарлиги, мамлакат манфаати ва эл фаравонлиги йўлида қабул қилинаётган қонунлар ва ижронинг Конституцияга мувофиқлигини таъминлаш – бир сўз билан айтганда жамиятда қонун ва адолат тамойилларини барқарор тутиш кафолатидир.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон мустақиллигининг 31 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқида, янги Ўзбекистон юксак марраларга эришиш учун 2026 йилгача Тараққиёт стратегияси доирасида кейинги ишларни 5 та асосий вазифалар бўйича ташкил этилиши, булар биринчидан таълим соҳасини ислоҳ қилиш; иккинчидан суд тизимини мустақиллигини таъминлаш; учинчидан тадбиркорликни ривожлантириш мақсадида давлат бошқарувини ислоҳ қилиб, иқтисодиётда давлат иштироки кескин камайтириш, тўртинчидан соғлиқни сақлаш тизимини янада ислоҳ қилиш; бешинчидан аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлашдан иборат вазифлар эканлигини таъкидлаб ўтди.
Демак, Ўзбекистоннинг 2026 йилгача Тараққиёт стратегияси Президентнинг нуқтида белгилаб ўтилган шу бешта устувор вазифаларнинг ижросини таъминлашга қаратилади.
Биз ушбу мақоламизда Президент нуқтида белгиланган иккинчи вазифа яъни суд тизимини мустақиллигини таъминлаш борасида белгиланган вазифаларга тўхталиб ўтаб, судьяларнинг мустақиллигини таъминлаш борасидаги халқаро ҳужжатлар ҳақида тушунча берамиз.
Давлатимиз раҳбари юқоридаги айтиб ўтилган нутқида суд тизимини мустақиллигини таъминлаш борасида қуйидагиларни билдирди: “Суд идорасига иши тушган ҳар бир шахс ушбу даргоҳда қонун ва адолат устувор эканига ишонч ҳосил қилиши лозим. Янги Ўзбекистонда ҳар қандай баҳсли масалага адолатли ечим фақат одил суд томонидан топилиши керак. Судьялар ишига ҳар қандай аралашув кескин жазоланади, уларнинг хавотирсиз ишлаши учун барча зарур шароитлар яратилади. Қанчалик қийин бўлмасин, суд тизимидаги ислоҳотларимизни албатта давом эттирамиз.”
Президентимиз юксак минбардан туриб, ўз нутқида суд тизимини ислоҳ қилиш заруратига эътибор қаратиши, бу борада амалга ошириши лозим бўлган ислоҳотларнинг мамлакатимиз тараққиёти учун муҳим эканлигидан далолат берди.
Шу билан бирга Президентимиз бу борадаги ислоҳатларни амалга ошириш осон эмаслиги, бажарилиши лозим бўлган вазифаларни амалга ошириш учун етарли куч сарфланишини таъкинлаб ўтди.
Аввало, суд ҳокимияти нима эканлигига аниқлик киритишимиз керак.
Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги Қонунининг 1-моддасига кўра, Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритади. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти фақат судлар томонидан амалга оширилади. Ҳеч қайси бошқа органлар ва шахслар суд ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириб олишга ҳақли эмас.
Ушбу қонуннинг 9-моддасига кўра, судьялар мустақилдир, фақат қонунга бўйсунади. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьяларга одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаган ҳар қандай вазифалар юклатилишига йўл қўйилмайди.
Шу ўринда халқаро ҳуқуқда судьялар фаолиятига оид қандай ҳужжатлар борлиги барча учун қизиқарли эканлиги табиий.
Биз судьялар фаолиятига оид учта муҳим халқаро ҳужжат ҳақида сўз юритамиз.
Одил судловга оид халқаро стандартлар халқаро ҳуқуқда “Миранда қоидаси”, “Бангалор принциплари”, “Судьялар мавқеи тўғрисида Европа Хартияси”, “Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро билл”, “Милан қоидалари”, “Ювенал юстиция”, “Каракас декларацияси”, “Пекин қоидалари”, “Ар-Риёд принциплари”, “Банкок декларацияси”, “Вена декларацияси”, “Инсонийлик мезонлари” деб ўзига хос тарзда номланиб, уларнинг барчаси инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқнинг асосини ташкил этади ва судлар фаолиятида муҳим ўрин тутади.
Гап инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқда умумэътироф этилган судлар фаолияти билан бевосита боғлиқ халқаро шартномалар ҳақида бораркан, бу борада қуйидаги 3 та муҳим халқаро ҳужжатни алоҳида қайд этиб ўтиш лозим.
Биринчи халқаро ҳужжат БМТнинг асосий шартномаларидан бири “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги халқаро Пакт ва унга 2 та қўшимча протоколдир.
Иккинчи халқаро ҳужжат “Суд органларининг мустақиллигига оид асосий принциплар тўғрисида”ги Резолюция ҳисобланади.
Учинчи халқаро ҳужжат “Судьяларнинг хулқ-атворига оид” Бангалор принципларидир.
Хўш, нима учун айнан учта халқаро ҳужжат, ушбу халқаро шартномаларнинг судлар фаолиятида устувор ўрни, ўзига хос жиҳати ва аҳамияти нимада?
Аввало шуни айтиш керакки, 167 та давлат аъзо “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги халқаро Пакт БМТ томонидан ҳозирги кунга қадар қабул қилинган 9 та асосий шартномалардан биридир. Эътиборли жиҳати шундаки, мазкур халқаро ҳужжатлар ҳақида сўз юритганда, ҳеч қачон “шартнома” деб эмас, ҳамма вақт “асосий шартнома” деб гапиришимиз зарур. Чунки, халқаро ҳуқуқда инсон ҳуқуқлари бўйича юзлаб шартномалар қабул қилинган, лекин асосий шартнома 9 та. Ушбу асосий шартномалар, шу жумладан юқоридаги халқаро Пакт ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ тизимининг бош ҳуқуқий манбаи бўлиб, бирорта ҳам бошқа халқаро ҳужжат зид келиши мумкин эмас ва уларга мувофиқ равишда қабул қилиниши лозим. Шу билан бирга, аъзо давлатлар ўз ҳудудида бошқа шартномалар эмас, балки айнан ана шу асосий шартномаларнинг бажарилиши бўйича БМТга даврий ҳисоботларни тақдим этиб боради.
Бундан ташқари, мазкур халқаро ҳужжат ҳозирги замон инсон ҳуқуқлари тарихида ўзининг аҳамияти ва муҳимлиги билан Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги нормалар ижросини таъминлаш ҳамда инсон ҳуқуқлари соҳасида давлатларнинг сўзсиз ҳисобдорлиги ва жавобгарлигини белгилаб берган ягона бош шартномадир.
Шу маънода, давлат ичида Конституция қандай устувор юридик кучга эга бўлса, “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги халқаро Пакт ҳам халқаро ҳужжатлар иерархиясида шундай олий юридик мақомга эга бўлган фундаментал халқаро шартнома ҳисобланади.
Ушбу Пактда судлар фаолиятига оид муҳим, жумладан инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари устуворлиги, шахс дахлсизлиги, барча фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги, ҳар бир шахснинг ҳимояланиш ҳуқуқига эга эканлиги, айбсизлик презумпцияси каби умумэътироф этилган минимал стандарт қоидалари мустаҳкамланган.
Жумладан, Пактнинг 14-моддасида барча шахсларнинг судлар олдида тенглиги, жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар қандай киши қонунга мувофиқ айби исботланмагунча айбсиз деб саналиш ҳуқуқига эга эканлиги, вояга етмаганларга нисбатан суд жараёни уларнинг ёши ва уларни қайта тарбияланишига ёрдамлашиш хоҳиши инобатга олинган ҳолда олиб борилиши кераклиги, бир жиноят учун икки марта жазога тортилиши мумкинлиги эмаслиги ҳақида нормалар белгиланган.
“Суд органларининг мустақиллигига оид асосий принциплар тўғрисида”ги Резолюция ҳам халқаро ҳуқуқда судлар фаолияти бўйича қабул қилинган махсус халқаро ҳужжатлардан биридир. Айтиш жоизки, суд ҳокимияти мустақиллиги ва холислигини таъминлаш билан боғлиқ нормалар кўплаб халқаро ҳужжатларда у ёки бу тарзда белгиланган. Аммо, ушбу Резолюция бугунги кунда суд ва судьяларнинг мустақиллиги қандай таъминланиши керак деган саволга атрофлича жавоб берган ягона халқаро ҳужжат ҳисобланиб, халқаро ҳуқуқ қонунчилигида ҳозирча бундан бошқа халқаро шартнома йўқ.
Ушбу шартномага Ўзбекистон 1997 йил 30 августда қўшилиб, суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва холислигини таъминлашга қаратилган Резолюциядаги асосий нормалар Конституция ва “Судлар тўғрисида”ги Қонунда ўз ифодаси топган.
Хусусан, Резолюциянинг 1-бўлимида қайд этилишича, суд органларининг мустақиллиги давлатлар томонидан кафолатланади ва Конституция ёки қонунларда мустаҳкамланади. Барча давлат органлари ва бошқа ташкилотлар суд органларининг мустақиллигини ҳурмат қилиши ва унга риоя қилиши шарт.
Резолюцияда суд органлари фаолиятининг мустақиллиги, судьяларнинг алмаштирилмаслиги, судьянинг дахлсизлиги, фавқулодда судлар тузиш тақиқланиши ҳамда судлов жараёнида томонларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги каби принциплар белгиланган.
“Судьяларнинг хулқ-атворига оид” Бангалор принциплари жаҳон суд-ҳуқуқ соҳасида ХХI асрда қабул қилинган энг асосий, судьянинг судья сифатида ҳуқуқ ва мажбуриятларини, умумэътироф этилган касб-этикаси қоидаларини, профессионал фаолиятда ишда ва ишдан ташқари вақтда нималарга амал қилишига оид минимал стандарт қоидаларини белгилаб берган ягона халқаро ҳужжатдир.
Бангалор принципларида судьялар фаолияти ва хулқ-атворига оид қуйидаги 6 та муҳим қоида белгиланган. Булар мустақиллик, объективлик, ҳалоллик, касб-этикаси қоидаларига риоя этиш, суд мажлисининг барча иштирокчиларига нисбатан тенг муомалада бўлиш, компетентлик ва интилувчанликдир.
Бангалор принципларига мувофиқ судья учун одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолият бошқа мажбуриятларга нисбатан устувор бўлиб, ўз вазифаларини юқори профессионал даражада одилона, тезкор ва виждонан бажариши шарт.
Умуман айтганда, мазкур халқаро ҳужжатлар жаҳон мамлакатлари суд-ҳуқуқ ислоҳотлари ривожига катта ҳисса қўшиб, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда суд ва судьяларнинг мустақиллигини таъминлашда муҳим асос бўлиб хизмат қилади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимида амалга ошириб келинаётган изчил, тизимли ва кенг кўламдаги ислоҳотлардан пировард мақсад – бу суд ҳокимиятининг мустақиллигини амалда таъминлашдир. Жамиятда суд ҳокимиятининг мустақиллиги амалда таъминланмас экан, адолатли одил судловни амалга оширишда тўсиқлар пайдо бўлади ва бу судларнинг адолатли қарорлар қабул қилинишига ўз таъсирини ўтказади.
О.Каримов
Жиноят ишлари бўйича Қизириқ туман судининг раиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Сурхондарё вилоят суди
