Тадбирда судга мурожаат билан келган фуқароларни қабул қилишда юксак муомала маданиятига риоя этиш, белгиланган қонун-қоида талабларидан оғишмаслик, судьялар ва ходимлар доимий равишда ўз билим ҳамда тажрибасини ошириб боришлари зарурлиги каби масалалар бўйича фикр билдирилди.
Шунингдек, одил судловни амалга ошириш орқали фуқаролар ва юридик шахсларнинг Конституция билан кафолатланган ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатларини тўлақонли ҳимоя қилиш, фаолиятдаги камчиликларни бартараф этиш орқали ягона суд амалиётини шакллантириш, Судьялар одоби кодекси қоида ва талабларидан оғишмаслик масалалари хусусида сўз юритилди.
Хусусан, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этилмаслик ҳолатларни олдини олиш мақсадида судьяларга судьялик қасамёди, Судьялар одоби кодекси ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган меъёрларга қатъий ва оғишмай амал қилишлари, ҳалол ва виждонан фаолият олиб боришлари, одил судловни ҳамда ўз вазифаларини амалга оширишда қонунийлик, одиллик, инсонпарварлик, холислик ва ростгўйлик тамойилларига риоя қилишлари, судьялар томонидан ҳар бир суд ходимининг фаолияти устидан назорат ўрнатилиб, ходимларнинг ишдан ташқари вақтларда улар қандай ишлар билан машғул бўлаётганликларидан хабардор бўлиб, бу борада ходимларнинг ота-оналари иштирокида йиғилишлар ўтказиб боришлари лозимлиги, коррупцияга қарши курашиш борасида ишлар самарадорлигини янада ошириб бориш зарурлиги таъкидланди.
Мулоқотда сўз олганлар суд ҳокимиятининг обрўйи ва нуфузини сақлаш ҳар бир судья ва ходимнинг мажбурияти эканлигини қайд этган ҳолда, тизимнинг барча вакиллари судьянинг холислиги, мустақиллиги ва беғаразлигига шубҳа туғдириши мумкин бўлган ҳар қандай хатти-ҳаракатлардан ўзини тийишлари шартлигини таъкидлади.
Меҳнатга лаёқатсизлик тушунчаси меҳнат муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий нормаларнинг ажралмас қисмларидан бири ҳисобланади. Ҳеч бир инсон саломатлиги билан боғлиқ муаммоларга дуч келмаслик бўйича кафолатларга эга эмас. Ана шундай ҳолатларда ташкилот, корхона ва муассасаларда меҳнат фаолиятини юритиб келувчи ходимлар ва иш берувчилар ўртасида меҳнат муносабатлари билан боғлиқ ҳуқуқий муаммолар юзага келиши мумкин.
Бу каби ҳолатлар юз берганида ходим ўзининг касаллиги ва бошқа узрли сабаблар туфайли вақтинча меҳнат вазифаларини бажара олмаслигини исботлаши зарур ҳисобланади. Ўз саломатлиги ёки оила аъзоларидан бирининг саломатлигидаги муаммолар сабабли меҳнат мажбуриятларини бажара олмаган шахс томонидан ушбу ҳолатнинг узрли эканлигини исботлаш учун иш берувчи томонидан меҳнатга лаёқатсизлик варақаси талаб қилинади.
Меҳнатга лаёқатсизлик варақаси – шахсни ишдан озод қилиш, вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси ёки ҳомиладорлик ва туғиш нафақаси тўлаш учун асос бўладиган ҳамда вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик билан кечадиган касалланишнинг ҳисоби юритиладиган ҳужжат ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Қонунчилигига кўра меҳнат муносабатлари билан боғлиқ қуйидаги ҳолатлар меҳнатга лаёқатсизлик варақаси билан тасдиқланиши лозим:
-соғлиғи ҳолатига кўра бошқа ишга ўтказиш учун ва карантин туфайли меҳнатга вақтинча лаёқатсизлигини экспертиза қилиш натижаларига кўра аниқланган меҳнатга лаёқатсизлик ҳолати.
Меҳнатга лаёқатсизлик варақасини бериш бўйича ваколатли давлат органи давлат соғлиқни сақлаш тизими даволаш профилактика-муассасалари ҳамда вазирлик, идоралар ва бошқа давлат ташкилотларига қарашли даволаш-профилактика муассасалари ҳисобланади.
Меҳнатга лаёқатсизлик варақалари Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирининг 2015 йил 20 мартдаги 25-сонли буйруғига Иловада кўрсатиб ўтилган шаклда расмийлаштирилади.
-иш ҳақи сақланмаган ҳолда меҳнат таътилида бўлган шахсларга;
-ҳарбий хизматчиларга.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекасининг 286-моддасига кўра, иш берувчи ходимга унинг ўз меҳнат мажбуриятларини бажариши билан боғлиқ ҳолда ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги натижасида вақтинча меҳнатга лаёқатсиз бўлиб қолганида унга ушбу ҳолат билан боғлиқ харажатларни компенсация қилиб бериши лозимлиги белгиланган.
Таъкидлаш жоизки Меҳнат кодекси нормалари ҳамда меҳнатга лаёқатсизлик билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга риоя қилиш иш берувчи ва ходим ўртасида меҳнат муносабатлари билан боғлиқ тушунмовчиликлар юзага келишининг олдини олишга ва меҳнат низоларининг камайишига хизмат қилиши шубҳасиздир.
Болаларни муносиб ҳаёт шароитлари билан таъминлаш ота-онанинг энг муҳим бурчи ҳисобланса-да, бу бурчни барча ота-она ҳам бир хил англамайди, ҳатто баъзи ҳолатларда эса бундан бош тортади. Натижада судларда турди низолар келиб чиқади.
Дарҳақиқат, болалар тарбияси билан боғлиқ бўлган низоларнинг судлар томонидан тўғри ҳал этилиши ота-оналарнинг ва болалар ҳуқуқларининг муҳофазасини, ота-оналарнинг болаларини тарбиялашдаги масъулиятлари оширилишини таъминлашга имконият туғдиради, ота-оналарнинг болалари манфаатларига зид бўлган ҳуқуқларидан фойдаланишларига барҳам беради, вояга етмаганлар қонунбузарликларининг олдини олиш чоралардан бири бўлиб ҳисобланади.
Никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишларни кўриб чиқаётган суд тарафлар ўртасидаги болаларни ким билан яшашини, болани кимнинг тарбиясида қолдириш масаласини ҳал қилади. Бу борада судлар Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 11 сентябрдаги 23-сонли “Болалар тарбияси билан боғлиқ бўлган низоларни ҳал қилишда судлар томонидан қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида”ги қарори тушунтиришларига риоя қиладилар.
Никоҳдан суд тартибида ажратилаётганда эр ва хотин вояга етмаган болаларни ким билан яшаши, болаларга ва (ёки) меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож эр ёки хотинга таъминот бериш учун маблағ тўлаш тартиби, бу маблағнинг миқдори ёхуд эр-хотиннинг умумий мол-мулкини бўлишга доир келишувини кўриб чиқиш учун судга тақдим қилишлари мумкин.
Суд амалиётига мурожаат этсак, даъвогар Умар Мавлонов (исм-фамилиялар ўзгартирилган) жавобгарлар Салима Юнусова, Хамза Юнусов ва Зулфия Рахматоваларга нисбатан судга даъво ариза билан мурожаат қилиб, унда икки нафар фарзандини ўзининг тарбиясига олиб беришни сўраган.
Судлов ҳайъатининг тегишли ажрими билан ўзгаришсиз қолдирилган туманлараро судининг ҳал қилув қарорига кўра, даъвогар Умар Мавлоновнинг даъво талаби рад қилинган.
Тарафлар 2010 йил 11 майда қонуний никоҳдан ўтишган, ўрталарида икки нафар 2010 йил 24 августда туғилган Замира ва 2012 йил 7 майда туғилган Зохид исмли фарзандлари бор. Тарафлар ўзаро келишмовчиликлар сабабли ажрашиб алоҳида-алоҳида яшаб келади.
Даъвогар Умар Мавлонов 2011 йилда Россия Федерациясига кетиб 2018 йил август ойида қайтиб келади.
Биринчи инстанция судида психолог иштирокида сўралган вояга етмаган даъвогарнинг Замира ва Зохид исмли фарзандлари бобо-бувиси ва онаси билан бирга яшашни хоҳлашлиги, отасига боришни хоҳламаслигини баён этишган.
Васийлик ва ҳомийлик органининг хулосаларида тарафларнинг турар-жойларида болаларни тарбиялаш учун барча шароитлар етарли эканлиги баён этилиб, ҳар икки тараф ҳам болаларни ўз тарбиясига олиш юзасидан ижобий тавсифланган.
Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Оила кодекисининг 71-моддасига кўра, ота-она ўз болаларига нисбатан тенг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эгадир.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 75-моддасида, ота-она алоҳида яшаганда болаларнинг қаерда яшаши ота-онанинг келишувига биноан белгиланади. Ота-она ўртасида келишув бўлмаса, низо суд томонидан болалар манфаатларидан келиб чиқиб, уларнинг фикрини ҳисобга олган ҳолда ҳал этилади. Бунда суд, боланинг ота-онадан, ака-ука, опа-сингилларидан қайси бирига боғланиб қолганлигини, боланинг ёшини, ота-онасининг ахлоқий ва бошқа шахсий фазилатларини, ота-онанинг ҳар бири билан бола ўртасидаги муносабатларни, болани тарбиялаш ва унинг камолоти учун шарт-шароитлар (ота-онасининг машғулот тури, иш тартиби, моддий ҳамда оилавий аҳволи ва бошқалар) яратиш имкониятини ҳисобга олиши белгиланган.
Даъво аризада ва кассация шикоятида жавобгар яъни, турмуш ўртоғи Салима Юнусова ҳозирги вақтда Россия давлатида эканлиги, қайнонаси Зулфия Рахматова фарзандларини унга кўрсатмасдан, оталик меҳридан жудо қилаётганлиги баён этилган.
Бироқ, даъвогар Умар Мавлонов Россия давлатига кетган вақтида Замира исмли фарзанди ҳали бир ёшга тўлмаган, Зохид исмли фарзанди эса ҳали туғилмаган бўлган.
Бу эса, даъвогар Умар Мавлоновнинг фарзандларининг тарбиясида деярли иштирок этмаганлигини тасдиқлайди.
Бундан ташқари, даъвогар Умар Мавлонов Россия давлатидан қайтиб келгач бир йилдан ортиқ вақт давомида фарзандларининг тарбияси билан қизиқмаган ёки фарзандларини ўз тарбиясига олиш ҳақида судга даъво билан мурожаат этмаган. Умар узоқ вақт мобайнида фарзандлари билан кўришиш учун ҳаракат қилмаган. Шу сабабли вояга етмаган болаларни ҳозирда отасига олиб бериш болаларнинг руҳиятига салбий таъсир этиши мумкин.
Судлар тарафларнинг вояга етмаган фарзандларининг манфаатлари ва хоҳишларини инобатга олиб, болаларни жавобгарларнинг қарамоғида қолдириш ҳақида тўхтамга келган.
Хулоса қилиб айтганда, суд жараёнида боланинг ота-онадан қайси бири болаларига нисбатан кўпроқ ғамхўрлик ва эътибор кўрсатаётганлиги, болаларнинг ёши ва ота-онадан қайси бирига кўнгил қўйганлиги, ота-онанинг аҳлоқий ва бошқа шахсий фазилатлари, ота-онанинг ҳар бири билан бола ўртасидаги муносабатлари, болани тарбиялаш ва унинг камолоти учун шарт-шароитлар яратиш имкониятини инобатга олишлари муҳим ҳисобланади.
-сохта никоҳ тузилганда, яъни эр-хотин ёки улардан бири оила қуриш мақсадини кўзламай никоҳ қайд қилдирганда;
-никоҳланувчи шахслардан бири таносил касаллиги ёки одамнинг иммунитет танқислиги вируси (ОИВ касаллиги) борлигини иккинчисидан яширганда, агар иккинчиси судга шундай талаб билан мурожаат этса.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш фақат суд тартибида амалга оширилади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қароридан нусха берилаётганда паспортга ёки шахсни тасдиқловчи бошқа ҳужжатга тегишли белги қўйилади.
Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида суд чиқарган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун ичида ундан кўчирма никоҳ тузилганлиги рўйхатга олинган жойдаги фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органига юборилади.
Никоҳ ёшига етмаган шахс билан тузилган никоҳ ҳали никоҳ ёшига етмай никоҳга кирган шахснинг манфаатлари талаб қилган ҳолларда ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Бундай никоҳни ҳақиқий эмас деб топишни никоҳ ёшига етмай никоҳга кирган шахс, унинг она-отаси ёки ҳомийси, шунингдек васийлик ва ҳомийлик органи ҳамда прокурор талаб қилишга ҳақлидир.
Иш судда ҳал қилиниш пайтигача эр ёки хотин никоҳ ёшига етган бўлса, никоҳ фақат унинг талаби билан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Эр-хотиндан бири никоҳ ёшига етмаганлиги туфайли никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги иш, агар эр-хотин (улардан бири) иш судда кўрилаётган пайтда никоҳ ёшига етмаган бўлса, васийлик ва ҳомийлик органининг иштирокида кўриб чиқилади.
Оила кодекснинг 16-моддасида кўрсатилган ҳолатлар мавжуд бўлганда тузилган никоҳ ҳақиқий эмас деб топилади.
Агар иш ҳал қилиниш пайтигача никоҳни тузиш учун монелик қиладиган ҳолатлар тугаган бўлса, суд никоҳни ўша ҳолатлар тугаган пайтдан бошлаб ҳақиқий деб топишга ҳақли.
Шунингдек, Оила кодекснинг 16-моддасида кўрсатилган асослар бўйича никоҳни ҳақиқий эмас деб топишни эр-хотин, шу никоҳнинг тузилиши натижасида ҳуқуқлари бузилган шахслар, шунингдек васийлик ва ҳомийлик органи ҳамда прокурор талаб қилишга ҳақлидир.
Муомалага лаёқатсиз деб топилган шахс билан тузилган никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишни суд васийлик ва ҳомийлик органининг иштирокида кўриб чиқади.
Мажбурлаб тузилган никоҳ жабрланувчи (унинг қонуний вакиллари) ёки прокурорнинг аризаси бўйича ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Эр-хотин сохта никоҳ қайд қилдирган ва оила қурмаган бўлсалар, никоҳ ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Сохта никоҳни ҳақиқий эмас деб топишни прокурор талаб қилишга ҳақли, эр (хотин) оила қуриш мақсадисиз никоҳга кирган ҳолларда эса, бундай талаб хотин (эр) томонидан ҳам қўйилиши мумкин.
Суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилган никоҳ тузилган вақтидан бошлаб ҳақиқий эмас деб ҳисобланади.
Никоҳнинг ҳақиқий эмас деб топилиши шундай никоҳдан туғилган ёки никоҳ ҳақиқий эмас деб топилган кундан кейин уч юз кун ичида туғилган болаларнинг ҳуқуқларига таъсир этмайди.
Суд никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаришда шундай никоҳ тузилиши билан ҳуқуқи бузилган эр (хотин)ни (инсофли эр (хотин)ни) ушбу Кодекснинг 118 ва 119-моддаларига мувофиқ хотин ёки эридан таъминот олиш ҳуқуқига эга деб топишга ҳақлидир, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш вақтига қадар биргаликда орттирилган мол-мулкни бўлишга нисбатан эса, ушбу Кодекснинг 23, 27 ва 28-моддаларида белгиланган қоидаларни татбиқ этишга, шунингдек никоҳ шартномасини тўла ёки қисман ҳақиқий деб топишга ҳақлидир.
Инсофли эр (хотин) ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни қоплашни фуқаролик қонунчилигида назарда тутилган қоидалар бўйича талаб қилишга ҳақли.
Инсофли эр (хотин) никоҳ ҳақиқий эмас деб топилганда, никоҳ тузиш давлат рўйхатига олинган вақтда танлаган фамилиясини сақлаб қолишга ҳақлидир.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш фақат суд тартибида амалга оширилади. Ҳақиқий эмас деб топилган никоҳ эр-хотин учун Оила Кодексда белгиланган шахсий ва мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларни вужудга келтирмайди. Никоҳи ҳақиқий эмас деб топилган шахсларнинг мулкий ҳуқуқий муносабатлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси билан тартибга солинади.
БЕХРУЗ АВАЗОВ,
Сурхондарё вилоят суд судья катта ёрдамчиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2025 | Сурхондарё вилоят суди
