ШАХСНИ БЕДАРАК ЙЎҚОЛГАН ДЕБ ТОПИШ ВА ВАФОТ ЭТГАН ДЕБ ЭЪЛОН ҚИЛИШ ИНСТИТУТИНИНГ АҲАМИЯТИ
Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ёки фуқаро вафот этган деб эълон қилиш институтининг мақсади, авваламбор бедарак йўқолган деб топилаётган ёки вафот этган деб эълон қилинаётган фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларининг бузилишини олдини олишга ҳамда бошқа фуқароларнинг муайян ҳуқуқий муносабатларга киришиб, уларни ҳал қилиш жараёнларида вужудга келган тўсиқларни бартараф этишга қаратилган.
Мазкур тоифадаги ишларни кўришда йиллар кесимида ўсиш ва камайганлиги динамикасига жиддий урғу бериш бизнинг фикримизча бир томондан нотўғри қиёслаш ҳисобланади, сабаби манфаатдор шахслар томонидан ўз яқинларини бедарак йўқолган ёки вафот этган деб эълон қилиш тўғрисидаги ариза билан судларга мурожаат қилишда амалда ушбу шахслар билан анча вақтлардан буён алоқа узилган ёки улар тўғрисида бирор бир маълумотлар мавжуд бўлмайди. Маълум бир даврда бедарак йўқолган фуқароларнинг яқин қариндошлари жисмоний ва юридик шахслар билан бирор бир ҳуқуқий муносабатларга киришиш жараёнида муаммоларга дуч келишишлари оқибатда ушбу вужудга келган муаммоларни ҳал қилиш учун фақатгина ўша вақтда қонуний ечим излаб фуқаролик судларига ариза билан мурожаат қилишга мажбур бўлишади. Ушбу ҳолатда ҳуқуқий муносабатлар деганда яқин қариндошлари томонидан ижтимоий таъминот олиш, фарзандларини ҳорижга олиб чиқиш учун эр ёки хотиннинг рухсатини олиш, мерос мулкини тақдирини ҳал қилиш билан боғлиқ заруратларни тушуниш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 33-моддасига кўра, агар фуқаронинг қаердалиги ҳақида унинг яшаш жойида бир йил давомида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ суд бу фуқарони бедарак йўқолган деб топилиши мумкинлиги, бундан ташқари Фуқаролик кодексининг 36-моддасига биноан, агар фуқаронинг қаерда турганлиги ҳақида унинг яшаш жойида уч йил мобайнида маълумот бўлмаса, башарти у ўлим хавф солиб турган ёки муайян бахтсиз ҳодисадан ҳалок бўлган деб тахмин қилиш учун асос бўладиган вазиятларда бедарак йўқолган бўлиб, унинг қаердалиги ҳақида олти ой мобайнида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ суд уни вафот этган деб эълон қилиши мумкинлиги кўрсатиб ўтилган.
Фуқарони вафот этган деб эълон қилиш билан вафот этганлик фактини белгилаш ишлари ўзининг мазмуни, асослари, процессуал қонун нормаси талаблари бўйича бир-биридан фарқ қилади, яъни фуқарони вафот этган деб эълон қилишда фуқаронинг қачон ва қаерда вафот этганлиги тўғрисида маълумот бўлмайди, фақатгина ушбу ҳодиса фараз қилинади, аксинча вафри этганлик фактини белгилаш билан боғлиқ ишларда шахснинг вафот этганлиги аниқ бўлади фақатгина маълум сабаблар билан ушбу ҳолат қонуний расмийлаштирилмасдан қолган бўлади, бундан ташқари вафот этганлик фактини белгилашда қонун талаби бўйича шахсни вафот этган деб эълон қилиш учун талаб этиладиган 3 йиллик муддат ўтиши талаб қилинмайди ва бошқа ҳолатлар мазкур икки тоифаги ишларни бир-биридан фарқлайди.
Мамлакатимиз қонунчилигидаги фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ва фуқарони вафот этган деб эълон қилиш билан боғлиқ ишларни кўриб чиқишдаги ҳуқуқий нормалар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигидаги мамлакатларнинг қонунчилик нормалари билан бир-бирига жуда ўхшашдир, бу ўхшашлик асосан аризаларни кўриш тартибида, ариза билан судларга мурожаат қилиш асосларида ва бошқа ҳолатларда яққол кўринади.
Лекин шундай бўлишига қарамасдан бизнинг қонунчиликдаги нормаларнинг бошқа давлатлар қонунчилигидаги нормалари ўртасида маълум бир фарқли жиҳатлари ҳам мавжуд.
Мамлакатимиз қонунчилигининг бошқа давлат қонунчилиги билан ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатларини қонун нормалари мисолида келтириб ўтамиз:
1. Агар фуқаронинг қаердалиги ҳақида унинг яшаш жойида бир йил давомида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ суд бу фуқарони бедарак йўқолган деб топиши мумкин. Фуқарони бедарак йўқолган деб топишдаги бир йиллик муддатнинг белгиланиши (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, 33-модда)
2. Агар фуқаронинг қаерда турганлиги ҳақида унинг яшаш жойида уч йил мобайнида маълумот бўлмаса, башарти у ўлим хавф солиб турган ёки муайян бахтсиз ҳодисадан ҳалок бўлган деб тахмин қилиш учун асос бўладиган вазиятларда бедарак йўқолган бўлиб, унинг қаердалиги ҳақида олти ой мобайнида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларнинг аризасига мувофиқ суд уни вафот этган деб эълон қилиши мумкин. Фуқарони вафот этган деб эълон қилишдаги уч йиллик муддатнинг белгиланиши (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, 36-модда)
3. Судья ишни суд муҳокамасига тайёрлаш ажримида аризачига ўз ҳисобидан фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ва фуқарони ўлган деб эълон қилиш ҳақидаги фуқаролик иши қўзғатилганлиги тўғрисидаги маълумотларни оммавий ахборот воситаларида эълон қилиш мажбуриятини юклайди. (Қозоғистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодекси, 319-моддасининг 2-қисми)
Хитой Халқ Республикаси қонунчилигида Қозоғистон Республикасидан фарқли ўлароқ, суднинг ўзи томонидан шахс қидирилаётганлиги тўғрисида оммавий эълон берилади. Ушбу ҳолатда оммавий эълон муддати бедарак йўқолган шахсларга нисбатан 3 ой, шахсни вафот этган деб эълон қилишда 1 йил белгиланади. (Хитой Халқ Республикаси фуқаролик процессуал қонуни, 168-модда)
4. Судлар томонидан фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ҳақидаги аризаларни кўришдан асосий мақсад фуқаронинг мулкий ҳуқуқ ва эркинлигини ҳимоя қилиш, мол-мулкининг бегоналаштирилиши ёки бўлмаса зарар етказилиши мумкин бўлган ҳолатларни олдини олиш билан боғлиқ чора-тадбирларни ўз вақтида белгилаш ҳисобланади, бу мақсадга эришишда:
биринчи ҳолатда – бевосита суднинг қарорига асосан суд томонидан фуқаронинг мол-мулкига нисбатан васийлик белгиланади (Қозоғистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодекси, 29-модда);
иккичи ҳолатда – суднинг қарорига асосан фуқаронинг мол-мулки ҳудудий васийлик ва ҳомийлик органи томонидан тайинланган ишончли шахсга берилади (Турманистон, Россия ва Белорус давлатлари).
5. Ҳорижий давлатлар қонунчилигини ўрганиш жараёнида бизнинг қонунчиликка янгилик бўлган фуқаронинг мол-мулкини бегоналаштирилишини олдини олишга қаратилган яна бир чора-тадбир, яъни фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ҳақидаги қонуний кучга кирган қарор нусхаси шахснинг мулкини ҳимоя қилиш бўйича зарур чоралар кўриш учун мерос очилган жойдаги нотариусга ёки нотариус мавжуд бўлмаган ҳудудларда ўзини-ўзи бошқариш органларига юборилиши белгиланган. (Украина Республикаси фуқаролик процессуал кодекси, 308-модда)
Фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ёки фуқарони вафот этган деб эълон қилиш институти фақатгина фуқаролик ҳуқуқининг институти бўлиб қолмасдан, ўзининг мазмун-моҳияти жиҳатидан кенгроқ яъни оила ҳуқуқи, жиноят ҳуқуқи, ижтимоий ҳимоя ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқ соҳаларининг ҳам ўрганиш объекти ҳисобланади.
Фуқарони бедарак йўқолган ёки фуқарони вафот этган деб эълон қилиш – маълум вақт мобайнида фуқаро тўғрисида бирор бир маълумотларнинг мавжуд эмаслиги, унинг тириклиги шубҳа остига олинадиган ва бир вақтнинг ўзида вафот этганлиги тўғрисида маълумотларни тасдиқлаш имкониятининг мавжуд эмаслиги билан боғлиқ ҳолатларнинг суд томонидан белгилинаши десак муболаға бўлмайди.
РАМАЗОН НАЗАРОВ,
Сурхондарё вилоят суди судья катта ёрдамчиси