ФУҚАРОЛАР ЎЗ-ЎЗИГА ЮРИДИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШИ МУМКИНМИ?

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек “Адолат бўлмаса – тараққиёт бўлмайди, қонун устуворлиги таъминланмаса – эркин ҳаёт бўлмайди.”

Дарҳақиқат, ҳуқуқий давлат барпо этишда ҳар бир фуқаронинг ўз ҳуқуқларини билиши ва уларни мустақил ҳимоя қила олиш қобилияти беқиёс аҳамиятга эга. Айни шу нуқтада савол туғилади: фуқаролар ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатиши мумкинми? Мазкур саволга ҳуқуқий асослар, суд амалиёти ва давлат томонидан яратилан ҳуқуқий электрон платформаларга таяниб жавоб берамиз.

Фуқаролик процессуал кодекси 22-моддасига кўра, ҳар бир шахс судга ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида мустақил равишда мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Фуқаролик процессуал кодекси 69-моддасида вакиллик масаласи тартибга солинган: фуқаро ўз манфаатларини судда шахсан ёки вакил орқали ҳимоя қилиши мумкин. Бу норма оддий фуқаролик даъволарида адвокат ёллаш мажбурий эмаслигини англатади.

Шунингдек, Иқтисодий процессуал кодекси 41-моддаси асосан иқтисодий судга даъво аризасини тарафлар ўзлари ёки вакиллари орқали топширишлари мумкин. Демак, тадбиркор ёки ташкилот раҳбари судга мурожаат қилиш учун адвокат ёллашга мажбур эмас. Иқтисодий процессуал кодекси 63-моддасида эса вакиллик тартиби белгиланган. Лекин бу фақат вакил жалб этилган ҳолларда татбиқ қилинади.

“Адвокатура тўғрисида”ги қонунда адвокатнинг ваколатлари ва фаолият тартиби белгиланган бўлиб, унда фуқароларнинг адвокат ёллаш ҳуқуқи борлиги қайд этилади, бироқ мажбурийлик фақат айрим махсус ишлар (масалан, жиноят ишлари) учун амал қилади.

Бундан ташқари, фуқаролар учун электрон ҳуқуқий манбалар ҳам мавжуд.

  1. Lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари миллий базаси бўлиб, унда барча қонунлар, фармонлар ва қарорлар бепул очиқ. Фуқаро исталган вақтда керакли ҳуқуқий нормани топиб, ўзи учун ҳуқуқий хизмат кўрсатиши мумкин.
  2. Sud.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий Суднинг расмий веб-сайти. Сайтда юзга яқин даъво аризаси ва аризалар намунаси мавжуд. Масалан, никоҳдан ажратиш, алимент ундириш, қарзни қайтариш, мол-мулкни бўлиш каби ариза шаклларини оддий фуқаро бепул юклаб олиши мумкин. Ушбу ҳужжатлар Word форматида тақдим этилади, фуқаро уларни таҳрир қилиб, шахсий ҳолатига мослаштириб судга шахсан ўзи бориб, почта орқали ёхуд электрон шаклда ўзининг суд тизимидаги шахсий кабинети, cabinet.sud.uz орқали электрон топшириши мумкин.
  3. Cabinet.sud.uz – ҳар бир фуқаронинг “ADOLAT” ахборот тизимлари комплекцида шахсий кабинети. Эндиликда фуқаролар исталган жойдан туриб, исталган судларга даъво аризалар, ариза ва илтимосномалар киритиши, уларнинг ҳолатини билиши, суд мажлиси куни, вақти ва жойи ҳақида маълумотга эга бўлиши, суд ҳужжатларини, жумладан тарафлар томонидан иш агар электрон киритилган бўлса даъво аризаси ва унга илова ҳужжатлар, чақирув қоғозлари, ҳал қилув қарори, ажримлар ва устхатлар, сўров хатлари, шикоятлар, ижро варақаси ёки суд буйруқлари, ижро ҳужжатининг ижрога юборилганлиги ва бошқа ҳужжатларни электрон шаклда юклаб олиши мумкин.

Шунингдек, порталда давлат божи ҳисоблаш калкулятори, электрон мурожаат қилиш имкониятлари мавжуд.

Бундан ташқари, суд-ҳуқуқ соҳасида сунъий интеллект асосида маслаҳат берувчи чат-бот ишга тушурилган.

  • Yurxizmat.uz – Юридик хизматлар yaгона электрон тизими. Ушбу платформа Адлия вазилги қошидаги “ADOLAT” миллий-ҳуқуқий ахборот маркази томонидан ишлаб чиqилган ва ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатишга мўлжалланган ягона тизим. Платформа фуқароларга шартнома, даъво аризаси, шикоyaт каби ҳужжатларни конструктор тизими орqали автоматик тайёрлаб беради. Масалан, “Етказилган зарарни ундириш тўғрисида даъво аризаси”ни тайёрлаш учун фойдаланувчи суд номи, даъвогарнинг ва жавобгарнинг маълумотлари, зарар суммаси каби майдонларни киритади. Тизим ҳужжатни тайёр ҳолда чиқариб беради.

Платформада турли шартнома намуналари ҳам мавжуд: хизмат кўрсатиш шартномаси, ижара шартномаси, туристик хизмат шартномаси ва ҳоказо. Энг муҳими, асосий функсиyaлар бепул бўлиб, фуқароларга адвокат ёрдамисиз ҳам ҳужжат тайёрлаш имконини беради.

Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, lex.uz, sud.uz, cabinet.sud.uz ҳамда yurxizmat.uz платформалари фуқароларга ҳуқуқий ҳужжатларни мустақил тайёрлаш имконини беради. Ҳар бир фуқаро шуни ёдда тутиши керакки, қонун барча учун баробар ва Конституциямизнинг 15-моддасига кўра Ўзбекистон Республикасида Конституция ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эга, тўғридан-тўғри амал қилади ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этади.

Яъни барча давлат органлари фойдаланадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан барча эркин фойдаланиши мумкин. Хулоса ўрнида айтиш керакки, ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш жараёнида ўз-ўзига бепул юридик хизмат кўрсатиши мумкин. Демак, ҳар бир фуқаро фуқаролик ва иқтисодий судларга оид кўплаб масалаларда ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатиши мумкин ва бу хизмат амалда мутлақо бепулдир.

АБДУЛАЗИЗ БЎРИЕВ,

Фуқаролик ишлари бўйича Денов туманлараро суди девонхона мудири