ФУҚАРОЛАР ЎЗ-ЎЗИГА ЮРИДИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШИ МУМКИНМИ?

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек “Адолат бўлмаса – тараққиёт бўлмайди, қонун устуворлиги таъминланмаса – эркин ҳаёт бўлмайди.”

Дарҳақиқат, ҳуқуқий давлат барпо этишда ҳар бир фуқаронинг ўз ҳуқуқларини билиши ва уларни мустақил ҳимоя қила олиш қобилияти беқиёс аҳамиятга эга. Айни шу нуқтада савол туғилади: фуқаролар ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатиши мумкинми? Мазкур саволга ҳуқуқий асослар, суд амалиёти ва давлат томонидан яратилан ҳуқуқий электрон платформаларга таяниб жавоб берамиз.

Фуқаролик процессуал кодекси 22-моддасига кўра, ҳар бир шахс судга ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида мустақил равишда мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Фуқаролик процессуал кодекси 69-моддасида вакиллик масаласи тартибга солинган: фуқаро ўз манфаатларини судда шахсан ёки вакил орқали ҳимоя қилиши мумкин. Бу норма оддий фуқаролик даъволарида адвокат ёллаш мажбурий эмаслигини англатади.

Шунингдек, Иқтисодий процессуал кодекси 41-моддаси асосан иқтисодий судга даъво аризасини тарафлар ўзлари ёки вакиллари орқали топширишлари мумкин. Демак, тадбиркор ёки ташкилот раҳбари судга мурожаат қилиш учун адвокат ёллашга мажбур эмас. Иқтисодий процессуал кодекси 63-моддасида эса вакиллик тартиби белгиланган. Лекин бу фақат вакил жалб этилган ҳолларда татбиқ қилинади.

“Адвокатура тўғрисида”ги қонунда адвокатнинг ваколатлари ва фаолият тартиби белгиланган бўлиб, унда фуқароларнинг адвокат ёллаш ҳуқуқи борлиги қайд этилади, бироқ мажбурийлик фақат айрим махсус ишлар (масалан, жиноят ишлари) учун амал қилади.

Бундан ташқари, фуқаролар учун электрон ҳуқуқий манбалар ҳам мавжуд.

  1. Lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари миллий базаси бўлиб, унда барча қонунлар, фармонлар ва қарорлар бепул очиқ. Фуқаро исталган вақтда керакли ҳуқуқий нормани топиб, ўзи учун ҳуқуқий хизмат кўрсатиши мумкин.
  2. Sud.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий Суднинг расмий веб-сайти. Сайтда юзга яқин даъво аризаси ва аризалар намунаси мавжуд. Масалан, никоҳдан ажратиш, алимент ундириш, қарзни қайтариш, мол-мулкни бўлиш каби ариза шаклларини оддий фуқаро бепул юклаб олиши мумкин. Ушбу ҳужжатлар Word форматида тақдим этилади, фуқаро уларни таҳрир қилиб, шахсий ҳолатига мослаштириб судга шахсан ўзи бориб, почта орқали ёхуд электрон шаклда ўзининг суд тизимидаги шахсий кабинети, cabinet.sud.uz орқали электрон топшириши мумкин.
  3. Cabinet.sud.uz – ҳар бир фуқаронинг “ADOLAT” ахборот тизимлари комплекцида шахсий кабинети. Эндиликда фуқаролар исталган жойдан туриб, исталган судларга даъво аризалар, ариза ва илтимосномалар киритиши, уларнинг ҳолатини билиши, суд мажлиси куни, вақти ва жойи ҳақида маълумотга эга бўлиши, суд ҳужжатларини, жумладан тарафлар томонидан иш агар электрон киритилган бўлса даъво аризаси ва унга илова ҳужжатлар, чақирув қоғозлари, ҳал қилув қарори, ажримлар ва устхатлар, сўров хатлари, шикоятлар, ижро варақаси ёки суд буйруқлари, ижро ҳужжатининг ижрога юборилганлиги ва бошқа ҳужжатларни электрон шаклда юклаб олиши мумкин.

Шунингдек, порталда давлат божи ҳисоблаш калкулятори, электрон мурожаат қилиш имкониятлари мавжуд.

Бундан ташқари, суд-ҳуқуқ соҳасида сунъий интеллект асосида маслаҳат берувчи чат-бот ишга тушурилган.

  • Yurxizmat.uz – Юридик хизматлар yaгона электрон тизими. Ушбу платформа Адлия вазилги қошидаги “ADOLAT” миллий-ҳуқуқий ахборот маркази томонидан ишлаб чиqилган ва ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатишга мўлжалланган ягона тизим. Платформа фуқароларга шартнома, даъво аризаси, шикоyaт каби ҳужжатларни конструктор тизими орqали автоматик тайёрлаб беради. Масалан, “Етказилган зарарни ундириш тўғрисида даъво аризаси”ни тайёрлаш учун фойдаланувчи суд номи, даъвогарнинг ва жавобгарнинг маълумотлари, зарар суммаси каби майдонларни киритади. Тизим ҳужжатни тайёр ҳолда чиқариб беради.

Платформада турли шартнома намуналари ҳам мавжуд: хизмат кўрсатиш шартномаси, ижара шартномаси, туристик хизмат шартномаси ва ҳоказо. Энг муҳими, асосий функсиyaлар бепул бўлиб, фуқароларга адвокат ёрдамисиз ҳам ҳужжат тайёрлаш имконини беради.

Юқоридагилардан хулоса қилиш мумкинки, lex.uz, sud.uz, cabinet.sud.uz ҳамда yurxizmat.uz платформалари фуқароларга ҳуқуқий ҳужжатларни мустақил тайёрлаш имконини беради. Ҳар бир фуқаро шуни ёдда тутиши керакки, қонун барча учун баробар ва Конституциямизнинг 15-моддасига кўра Ўзбекистон Республикасида Конституция ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатнинг бутун ҳудудида олий юридик кучга эга, тўғридан-тўғри амал қилади ва ягона ҳуқуқий маконнинг асосини ташкил этади.

Яъни барча давлат органлари фойдаланадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан барча эркин фойдаланиши мумкин. Хулоса ўрнида айтиш керакки, ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш жараёнида ўз-ўзига бепул юридик хизмат кўрсатиши мумкин. Демак, ҳар бир фуқаро фуқаролик ва иқтисодий судларга оид кўплаб масалаларда ўз-ўзига юридик хизмат кўрсатиши мумкин ва бу хизмат амалда мутлақо бепулдир.

АБДУЛАЗИЗ БЎРИЕВ,

Фуқаролик ишлари бўйича Денов туманлараро суди девонхона мудири

СУД ТИЗИМИДА СУНЪИЙ ИНТЕЛЛЕКТ ЖОРИЙ ЭТИЛАДИ

Жорий йилнинг 21 август куни «Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПФ-140-сонли Фармон қабул қилинди.

Янги фармонга кўра, суд тизими рақамлаштирилиб, сунъий интеллект ёрдамида ариза ва ҳужжатлар автоматик тарзда шакллантирилади.

Фармонда суд ишларини қоғоз шаклидан бутунлай воз кечиб, босқичма-босқич электрон тарзга ўтказиш белгиланган. Судга ариза берган шахс сунъий интеллект ёрдамида суд муҳокамасининг эҳтимолий натижасини ва харажатларини олдиндан билиши мумкин бўлади. Бу эса мурожаатларнинг самарадорлигини ошириш ва фуқароларнинг вақт ҳамда маблағини тежашга хизмат қилади.

Шунингдек, мурожаатлар судга электрон шаклда юборилади, ҳужжатлар эса автоматик равишда шакллантирилади. Бу жараён учун зарур техник инфратузилма яратилади, Олий суд ахборот тизимида суд ҳужжатлари архиви модули ишлаб чиқилади. Судялар ва ходимларнинг рақамли саводхонлигини ошириш мақсадида «Киберҳуқуқ» йўналишида илмий тадқиқотлар ўтказилади.

Бундан ташқари, мазкур Фармонга кўра, 2025 йил 1 декабрдан фуқаролар, адвокатлар ва юристлар учун норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш платформаси ишга туширилади. Йил якунигача суд ҳужжатларини автоматик тайёрлайдиган дастур яратилиши режалаштирилган. Шу каби, 2026 йилдан my.sud.uz порталининг янги интерактив хизматлари ишга туширилади. Сунъий интеллект асосидаги виртуал маслаҳатчи фуқароларга ҳуқуқий масалаларда йўл-йўриқ кўрсатади ҳамда суд маълумотларини автоматик етказади.

Cуд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган бу каби ислоҳотлар мамлакатимизнинг халқаро майдондаги нуфузига, жумладан суд мустақиллиги, қонун устуворлиги ва одил судлов самарадорлиги бўйича халқаро рейтингларда Ўзбекистоннинг нуфузи ошишига ҳам муносиб ҳисса бўлиб қўшилмоқда.

АЪЗАМБЕРДИ АЛИКУЛОВ,

Жиноят ишлари бўйича Узун туман суди тергов судяси

СУД ТИЗИМИДАГИ ИСЛОҲОТЛАР

Сурхондарё вилоят судида Ўзбекистон Республикаси Президентининг жорий йилнинг 21 августдаги  “Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ва «Одил судлов соҳасида юқори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари мазмун ва моҳиятига бағишланган семинар ташкил этилди.

Вилоят суди судьялари ва ходимлари, шунингдек вилоят маъмурий суди судьялари ҳамда ходимлари иштирокида ташкил этилган этилган семинарда мазкур фармонларнинг мазмун ва моҳияти иштирокчилар эътиборига етказилди.

Сўнги йилларда мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилиш, уни халқаро стандартларга мос равишда такомиллаштириш борасида изчил ислоҳотлар амалга оширилди. Суд тизимида амалга оширилаётган ушбу ислоҳотларнинг халқаро ҳуқуқ нормалари билан уйғунликда эканлиги муҳим аҳамият касб этади.

Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари бутун дунёда энг олий қадрият сифатида тан олинганлиги боис ҳам адолатли судлов халқаро майдонда эътироф этилган асосий принциплар қаторида турибди.

Мамлакатимизда ҳам Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 21 августдаги «Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш орқали одил судловга эришиш даражасини ошириш ҳамда суд тизимининг моддий-техник таъминотини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги  ПФ-140-сонли ҳамда “Одил судлов соҳасида юқори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-141-сонли Фармонлари орқали суд фаолиятида замонавий технологияларни жорий этиш, сунъий интеллект имкониятларидан фойдаланиш ҳамда суд кадрларини сифат жиҳатдан янгича тайёрлаш тизимини шакллантириш бўйича муҳим қадамлар қўйилди.

Фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини самарали ҳимоя қила олиши, тадбиркорлик субъектларининг мулкий манфаатлари ҳимояланган бўлиши, шунингдек, жамиятда қонун устуворлигининг таъминланиши айнан самарали суд тизимига боғлиқ. Тадбирда суд соҳасига доир фармонлар нафақат судлар фаолиятининг самарадорлигини оширишга, балки халқнинг судга ишончи ва ҳуқуқий ҳимоя даражасини юксалтиришга қаратилган кенг қамровли ислоҳотлар пойдевори ҳисобланиши айтиб ўтилди.

Таъкидлаш лозимки, ушбу Фармонлар суд тизимини замонавийлаштиришда, малакали кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштиришда, инсон ҳуқуқлари, адолат ва давлатга ишонч даражасини оширишда, фуқароларнинг ҳуқуқий муҳофазасини кучайтириб, демократик ҳуқуқий давлат қуришда муҳим босқич бўлди.

БАҲОДИР ДЖУМАЕВ,

Сурхондарё вилоят суди раиси ўринбосари –

фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати раиси

“ТАБИАТНИ АСРАШ – БИЗНИНГ БУРЧИМИЗ”

Она табиат яратган томонидан инъом этилган буюк неъмат, шу сабабли биз уни асраб-авайлашимиз керак.

Табиатни асраш, унга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш ҳақида қонунчиликда ҳам бир қатор нормалар келтирилган.

Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик белгиланган.

Мисол учун, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 79-моддасида Дарахтларни, буталарни, бошқа ўсимликларни ва ниҳолларни қонунга хилоф равишда кесиш, кундаков қилиш, шикастлантириш, йўқ қилиш ёки бошқа жойга кўчириб ўтказиш, – фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача, мансабдор шахсларга эса – эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Ўз ҳудудида биноларни, иншоотларни ёки бошқа объектларни қуриш, реконструкция қилиш чоғида белгиланган талабларни бузиб, кимёвий, биологик воситаларни қўллаган ҳолда дарахтларни, буталарни ёки бошқа ўсимликларни қасддан шикастлантириш, пайҳон қилиш ёки йўқ қилиш, -фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг ўттиз беш бараваридан эллик бараваригача, мансабдор шахсларга эса – олтмиш бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади деб кўрсатилган.

Бундан ташқари, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 88-моддасида Қурилиш ишларини ва бошқа ишларни бажариш чоғида ёнилғи моддаларни ва қурилиш материалларини бир жойга тўплашда, ушбу моддалар ва материалларни, шунингдек ёқилғи ҳисобланмайдиган материалларни ёқишда атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш талабларига риоя этмаслик, махсус техник қурилмаларни қўлламасдан битумни эритиш – фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса – бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Худди шундай ҳуқуқбузарликлар маъмурий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил давомида такрор содир этилган бўлса, -фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга эса – уч бараваридан етти бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Дала ва аҳоли пунктларида анғиз, хазон ва шох-шаббаларни ёки ўсимликларнинг бошқа қолдиқларини ёқиб юбориш, атмосфера ҳавосини зарарли моддалар билан ифлослантиришга олиб келса, – фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг уч бараваридан беш бараваригача, мансабдор шахсларга эса –  беш бараваридан ўн бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида такрор содир этилган бўлса, – фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг беш бараваридан етти бараваригача, мансабдор шахсларга эса – ўн бараваридан ўн беш бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши алоҳида таъкидлаб ўтилди.

Шу каби, мазкур кодекснинг 89-моддасида Ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларини, уларнинг ўсишини тезлаштирувчи воситаларни, минерал ўғитларни ҳамда бошқа дориларни, шунингдек кучли таъсир этувчи заҳарли моддаларни ва буғланувчан бирикмаларни ташиш, сақлаш, улардан фойдаланиш, уларни қўллаш ҳамда улардан бўшаган идишларни зарарсизлантириш қоидаларини тупроқнинг, сувнинг, атмосфера ҳавосининг ифлосланишига ёки ўсимликлар, ҳайвонот дунёси йўқ қилиб юборилишига олиб келиши мумкин бўлган тарзда бузиш – фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса – бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлиши  белгиланнган.

Таъкидлаш керакки, экология – умумхалқ масаласи. Уни бутун жамият, ҳар бир фуқаро ўз масъулиятини ҳис этган ҳолда асраб авайлашлари лозим.

БЕКЗОД ТАГАЕВ,

Жиноят ишлари бўйича Қумқўрғон туман суди раиси

ЖИНОЯТГА ЖАЗО МУҚАРРАР!

очерк

Маълумки, бош Қомусимизда ер-умуммиллий бойлигимиз ҳисобланади. Шу боис ерни асраб-авайлаш ҳар бир фуқаронинг бурчидир. Шунингдек, мамлакатимизда бу борадаги муносабатлар ҳуқуқий жиҳатдан тўлиқ тартибга солинган.

Қонун меъёрларига риоя қилмаслик охир-оқибат турли хил оворагарчиликларга сабаб бўлади. Буни қуйидаги ҳаётий мисол ҳам тасдиқлайди.

Ангор туманида яшовчи фуқаро Ботир Хуррамов (исм-фамилялар ўзгартирилган) суғориладиган ер майдонида қурилиш ишларини амалга оширган ҳолда ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш мақсадида 2024 йил март ойининг бошларидан 15 август кунига қадар бўлган вақт оралиғида туман ҳудудида жойлашган “Dilbar” фермер хўжалигининг дала контуридаги, тупроқ унумдорлиги 44.6 балл боннитетли суғориладиган экин ер майдонидан ҳеч қандай ҳуқуқий ҳужжатларсиз ўзбошимчалик билан ноқонуний равишда жами 0.0660 гектар ер майдонини эгаллаб олиб, ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер майдонида 5 хонадан иборат жами 204 кв метр майдонда ноқонуний равишда уй-жой ва иморатлар учун пойдевор қилади. Сўнг у ғиштларини тердириб, устини ёпиб олган ҳолда ноқонуний қурилиш ишларини амалга оширади. Натижада бу ҳаракатлари билан Ботир Хуррамов давлат манфаатларига 15.365.150 сўм миқдорида моддий зарар етказганлиги аниқланиб, унга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 2291-моддаси 2-қисми билан жиноят иши қўзғатилиб, тўпланган иш судга юборилган.

Жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди ушбу жиноят ишини суд мажлисида атрофлича кўриб чиқиб, Ботир Хуррамовни Жиноят Кодекси 2291-моддасининг 2-қисми билан айбдор деб топди ва унга нисбатан қонуни жазо тайинлади.

Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, ерга эгалик қилиш ва ундан фойдаланишда ҳар бир киши қонун талабларига риоя этган ҳолда иш тутса, юқоридаги сингари нохуш ҳолатларга асло ўрин қолмайди.

Зеро, ўзбошимчалик ҳеч кимга наф келтирмаган. Буни ҳеч қачон ёддан чиқармаслик керак.

АББОС ХОЛМУМИНОВ,

Жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди раиси

ҚАРЗДОР ОТАЛАРГА НИСБАТАН ЖАЗО МУҚАРРАРЛИГИ ТАЪМИНЛАНДИ

очерк

Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар судининг очиқ суд мажлисида вояга етмаган фарзандлари учун алиментни тўлашдан бўйин товлаган Ахмедов Руслан Содикович ҳамда Собиров Нодир Қосимович (исм-шарифлар ўзгартирилган)ларга нисбатан жавобгарлик масаласи кўриб чиқилди.

Жумладан, Руслан Ахмедов фуқаролик ишлари бўйича Термиз туманлараро судининг 2022 йил 19 августдаги суд буйруғига асосан ундирувчи Шохсанам Амиркулованинг фойдасига вояга етмаган 2 нафар фарзандлари учун барча иш ҳақи ва бошқа барча ишлаб топган даромадларининг 1/3 қисми миқдорида алимент тўлаши лозим бўлса-да, 2024 йил 1 июлдан 2025 йил 1 сентябргача бўлган давр учун жами бўлиб, 27.181.713 сўм алимент қарзларини тўламасдан, моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган фарзандларига икки ойдан ортиқ муддат мобайнида моддий таъминлашдан бўйин товлаб келган.

Ёки бўлмаса, Нодир Собиров фуқаролик ишлари бўйича Термиз туманлараро судининг 2023 йил 17 июлдаги суд буйруғига асосан ундирувчи Фарида Турдиеванинг фойдасига вояга етмаган бир нафар фарзандининг таъминоти учун барча иш ҳақи ва бошқа барча ишлаб топган даромадларининг 1/4 қисми миқдорида алимент тўлаши лозим бўлса-да, 2023 йил 24 майдан 2025  йил 1 сентябргача бўлган давр учун жами бўлиб, 25.947.988 сўм алимент қарзларини тўламасдан, моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган фарзандига икки ойдан ортиқ муддат мобайнида моддий таъминлашдан бўйин товлаб келган.

Шу сабабли Мажбурий ижро бюронинг Термиз шаҳар бўлими ходимлари томонидан тўпланган маъмурий иш материаллари Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 474-моддасига кўра, жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар судида кўриб чиқилди.

Давлат ижрочиси томонидан қарздорлар Ахмедов Руслан Содикович ҳамда Собиров Нодир Қосимовичга алимент  қарздорлигини тўлаш ҳақида ҳуқуқий тушунтиришлар берилиб, бир неча бор ёзма равишда огоҳлантиришлар берилганлигига қарамасдан, улар томонидан алимент  пулларини тўлашни пайсалга солиб, алимент қарзларини тўламасдан бош тортиб юришгани уни суд залигача олиб келди.

Суд мажлисида фарзандлари олдидаги масъулиятини эсидан чиқариб, оталик бурчини унутган ҳуқуқбузарлар Ахмедов Руслан Содикович ҳамда Собиров Нодир Қосимович суднинг қарори билан Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 474-моддасида кўрсатилган ҳуқуқбузарликни содир этган деб топилиб, уларнинг ҳар бирига 15 (ўн беш) сутка маъмурий қамоқ жазоси тайинланди.

Конституциямизнинг 77-моддасида, ота-оналар ва уларнинг ўрнини босувчи шахслар ўз фарзандларини вояга етгунига қадар боқиши, уларниннг тарбияси, таълим олиши, соғлом, тўлақонли ва ҳар томонлама камол топиши ҳусусида ғамхўрлик қилишга мажбур эканлиги қайд қилинган.

Шунингдек, Оила кодексининг 96-моддасига кўра, ота-она вояга етмаган болаларига таъминот бериши шартлиги белгиланган.

Шундай экан ҳар бир ота-она болалар давлатимизнинг эртанги келажаги эканлигини чуқур ҳис этган ҳолда оилада соғлом муҳит яратишга масъул эканлигини унутмаслиги керак.

ИКРОМЖОН ШАЙМАНОВ,

Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар суди тергов судьяси

ТУРСУНБОЙ ХОДЖИЕВ,

Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар суди судья ёрдамчиси

Cуд ишларида “Рақамли суд” концепцияси

Судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, рақамлаштириш ишларини изчил давом эттириш, судларнинг моддий – техник таъминотини яхшилаш, шунингдек, “Рақамли Ўзбекистон – 2030” стратегиясида белгиланган мақсад ва вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида Президентимиз томонидан имзоланган ПФ-140-сонли Фармон суд соҳасидаги ислоҳотларни давоми сифатида ҳам фуқаролар учун, ҳам суд ходимлари учун жуда аҳамият касб этади.

Жумладан, мазкур Фармон билан, судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этилади, суд ишларини рақамлаштириш жараёнлари жадаллаштирилади, шунингдек, судларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароитлар яратилади.

Бундай қулайликлар яратиш учун қуйидагилар кўзда тутилмоқда, биринчидан, суд ишларини юритишда қоғоз шаклидан воз кечиш мақсадида “Рақамли суд” концепцияси асосида ишларнинг юритилиши босқичма-босқич тўлиқ электрон шаклга ўтказилади;

Иккинчидан, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига кўрсатиладиган интерактив электрон хизматлар турларини ошириб бориш, суд ҳужжатларидан нусха олиш, суд ишлари билан танишиш, аризанинг судга тааллуқлилиги ва судловга тегишлилигини аниқлаш, сунъий интеллект ёрдамида суд харажатларини ҳисоблаш имкониятини яратиш, шунингдек, суд томонидан тақиқланган манба ва контентларнинг электрон реестрини юритиш йўлга қўйилади;

Учинчидан, судлар фаолиятига сунъий интеллект технологияларини жорий этиш учун зарур техник инфратузилма яратиш, шунингдек, ушбу йўналишдаги норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш бўйича чоралар кўрилади ва амалиётга тадбиқ этилади;

Тўртинчидан, Олий суднинг ахборот тизимлари негизида суд ҳужжатлари архиви модули ишлаб чиқилади ва амалиётга жорий этилади;

Бешинчидан, судлар фаолиятини рақамлаштириш бўйича “Кибер ҳуқуқ” йўналишида илмий тадқиқотлар ўтказиш, шунингдек, судьялар ва суд аппарати ходимларининг рақамли саводхонлиги ва малакасини доимий ошириб бориш йўлга қўйилади;

Олтинчидан, иқтисодий судлар тузилмасини оптималлаштириш орқали уларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш ва ягона суд амалиётини шакллантириш йўлга қўўйилади;

Еттинчидан, “Рақамли суд” концепцияси асосида босқичма-босқич суд мажлиси залларини ташкил этиш ҳамда аҳоли ва судьялар учун қулай ва замонавий шарт-шароитлар яратиш, шунингдек, судьялар ва суд ходимларининг ижтимоий ҳимоясини кучайтириш чоралари кўрилади.

Бунинг натижасида, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларига қулайликлар яратилиб, суд ишларини кўриш соддалаштирилади ва “Рақамли суд” концепциясини амалга ошириш доирасида:

-судга ариза беришдан олдин сунъий интеллект ёрдамида суд муҳокамасининг тахминий натижаси ҳамда сарфланадиган харажатлар шакллантириш имконияти пайдо бўлади;

-мурожаатлар судга электрон шаклда юборилади;

-ишда иштирок этувчи шахслар суд биносига ташриф буюрмайди ва суд муҳокамаларида масофадан туриб иштирок этади;

-тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларга суд жараёнларида ишга доир барча материаллар билан электрон шаклда танишиш имконияти яратилади;

-суд харажатлари электрон шаклда ҳисобланади ва тўланади, шунингдек, ижро варақалари автоматик равишда ижрога юборилади;

-суд ишлари замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда тўлиқ электрон тарзда юритилади;

-сунъий интеллект ёрдамида суд мажлиси баённомалари реал вақт режимида матн шаклида тайёрланади;

-суд ҳужжатлари лойиҳалари автоматик шакллантирилади.

Шу каби, 2025 йил якунига қадар, тажриба тариқасида Тошкент шаҳрида “Рақамли суд” концепцияси асосида иқтисодий, фуқаролик ва маъмурий низоларни кўришга мўлжалланган суд мажлиси заллари ташкил этилади.

Тажриба натижалари асосида “Рақамли суд” концепциясини 2026-2027 йилларда босқичма-босқич республиканинг барча судларида татбиқ этилади.

Ушбу фармон ижросини таъминлаш доирасида:

Қуйидагиларни назарда тутувчи 2025 – 2027 йилларга мўлжалланган суд соҳасини рақамлаштириш ва одил судлов жараёнларига замонавий ахборот технологияларини жорий этиш дастури амалга оширилади. Жумладан:

-2025 йил 1 декабрдан бошлаб фуқаролар, адвокатлар, юристлар, судьялар учун норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил қилиш платформаси ишга туширилади;

– 2025 йил якунига қадар суд ҳужжатларини автоматик тайёрлаш махсус ахборот дастури яратилади;

– 2026 йил 1 январдан бошлаб “my.sud.uz” интерактив хизматлар порталида фуқароларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш модулини жорий этиш, бунда сунъий интеллект асосида ишлайдиган виртуал маслаҳатчини яратилади ва ҳуқуқий мурожаатларга жавоб бериш ҳамда суд маълумотларини автоматик етказиш йўлга қўйилади;

– 2026 йил 1 мартдан бошлаб фуқаролик, маъмурий, иқтисодий ва маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар бўйича дастлабки суд маълумотларини фуқароларга Ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали олиш имконияти яратилади;

– 2026 йил якунига қадар фуқароларга одил судловга эришишда қулай имкониятлар яратиш мақсадида 5 та янги интерактив хизматларни йўлга қўйилади, шунингдек, суднинг ахборот тизимидаги “Шахсий кабинет” платформасининг фойдаланувчилар учун янада қулай бўлган янги версияси ишлаб чиқилади.

Юқоридаги кутилаётган янгиликлардан кўринадики, яқин келажакда судлов фаолияти билан кўплаб ижобий ўзгаришлар амалга оширилади. Бунинг натижасида, фуқароларнинг, тадбиркорларларнинг биринчи навбатда вақти тежалади ортиқча ва натижасиз харажатларнинг олди олинади, шунингдек судларда фақат низоли ишларнинг кўрилиши натижасида иш ҳажми кескин камаяди.

Бир сўз билан айтганда, мазкур Фармон суд соҳасида узоқ вақтлардан буён ўз ечимини топмасдан ётган кўплаб муаммоларни бартараф қилишга хизмат қилади.

ДИЛМУРОД БЎРИЕВ,

Фуқаролик ишлари бўйича Қумқўрғон туманлараро суди судьяси

ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИДА МАЪМУРИЙ ПРЕЮДИЦИЯНИНГ АҲАМИЯТИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ

Маълумки, Ўзбекистон  Республикасининг   жиноят  кодексининг айрим моддаларида назарда тутилган қилмишни содир этганлик учун жавобгарлик шахсга нисбатан маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлсагина келиб чиқади.        

Масалан, Ўзбекистон Республикаси жиноят  кодексининг 122-моддаси (вояга  етмаган  ёки  меҳнатга  лаёқатсиз  шахсларни  моддий  таъминлашдан  бўйин товлаш), 123-моддаси (ота-онани моддий таъминлашдан бўйин товлаш), 1251-модда (никоҳ ёши тўғрисидаги қонунчиликни бузиш),
1261-модда (оилавий (маиший) зўравонлик), 127-моддаси 1-қисми (вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилиш), 139-моддаси 1-қисми (туҳмат), 140-моддаси 1-қисми (ҳақорат қилиш), 177-моддаси 1-қисми (валюта қимматликларини қонунга хилоф равишда олиш ёки ўтказиш), 2611-моддаси (транспорт воситасини мастлик ҳолатида бошқариш ёки текширувдан ўтишдан бўйин товлаш), ва 2612-моддаси (транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этилган шахснинг транспорт воситасини бошқариши)ларда шахсни мазкур модда билан жавобгарликка тортишнинг зарурий шарти сифатида унга нисбатан шундай ҳаракатлар учун муқаддам маъмурий жазо қўлланилган бўлиши лозимлиги кўрсатилган. 

Демак, айрим ҳолларда қилмишни квалификация  қилишда  маъмурий  преюдицияни  қўллаш  зарурати  мавжудлиги сабабли биз авваламбор маъмурий преюдиция нима деган саволга жавоб беришимиз лозим бўлади.

Маъмурий преюдиция деганда, қилмишни жиноят деб топиш учун уни содир этган шахсга илгари ҳам шундай қилмиши учун маъмурий жазо қўлланилган бўлиши ва мазкур шарт жиноят  кодексининг тегишли моддасида белгилаб қўйилиши тушунилади.

Қайд этиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий  жавобгарлик  тўғрисидаги  кодексининг 37-моддасига  кўра, маъмурий жазога тортилган шахс шу жазони ўташ муддати тугаган кундан бошлаб бир йил мобайнида  янги  маъмурий  ҳуқуқбузарлик  содир  этмаган  бўлса,  мазкур  шахс маъмурий  жазога  тортилмаган  ҳисобланади. Демак, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ башарти маъмурий жазога тортилган шахс шу жазони ўташ муддати тугаган кундан бошлаб бир йил  мобайнида  янги  маъмурий  ҳуқуқбузарлик  содир  этмаган  бўлса,  мазкур  шахс маъмурий  жазога  тортилмаган  деб  ҳисобланади ва ўз навбатида ушбу шахс жиноят  кодексининг маъмурий преюдицияга эга бўлган моддаси билан жавобгарликка тортилмайди.   

Ўзбекистон Республикаси Маъмурий  жавобгарлик  тўғрисидаги  кодексининг 37-моддаси мазмунига кўра, шахсга  нисбатан  маъмурий  жазо чораси қўлланилиши тўғрисида қарор қабул қилинган пайтдан бошлаб, у маъмурий жазога тортилган деб эътироф этилади ҳамда жазо  чорасини  ўтай  бошлаган кундан бошлаб бир йил давомида у жазоланган ҳолатда бўлади. Бу муддат маъмурий жазо  чорасини  ўташ  муддатининг  тугаши  ҳисобланади.  Шахс  янги  маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этган тақдирда кучини йўқотиш муддати янги ҳуқуқбузарлик учун жазо чорасини ўташ муддати тугаган кундан бошланади. Маъмурий жазони ўтаб бўлишнинг бир йиллик муддати, уларнинг турларидан қатъи назар, барча маъмурий жазо чоралари учун белгиланган. Маъмурий жазони ўтаб бўлиш учун бир йиллик муддатнинг бошланиш нуқтаси тайинланган жазо чорасини ўташ тамом бўлган кун ҳисобланади. Башарти айбдор шахс асосий ва қўшимча жазо чораларига тортилган бўлса,  у  ҳолда  бир  йиллик  муддат  вақт  жиҳатидан  охирги  ўтилган  жазони  ўташ муддати тамом бўлган кундан эътиборан ҳисобланади. Маъмурий қамоққа олиш ёки махсус ҳуқуқдан маҳрум этиш қўлланилганда, жазо чорасини ўтаб бўлишнинг тугаш муддати ҳақиқатда маъмурий қамоқ муддатининг тугаши ёки фуқаро махсус ҳуқуқдан маҳрум  этилган  муддатнинг  ўтиб  бўлиши  билан  мос  келади. 

Қайд этиш  керакки,  жиноят  ҳуқуқи  назариясига  кўра  шахсни жиноий жавобгарликка тортишда қилмишнинг маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлиши мазкур жиноят таркиби объектив томонининг зарурий белгиси  саналади.

Ушбу ўринда таъкидлаб ўтиш лозимки, агар маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс суд томонидан Ўзбекистон Республикаси Маъмурий  жавобгарлик  тўғрисидаги  кодексининг 21-моддасига асосан жавобгарликдан озод этилиб, огоҳлантириш билан кифояланган ёхуд шу кодекснинг 212-моддасига асосан ярашилганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод этилган бўлса у маъмурий жазога тортилмаган ҳисобланади.

Айрим  олимлар  жиноят  қонуни  баъзи  нормаларида маъмурий преюдицияни акс эттириш инсонпарварлик ва одиллик принципларига тўла жавоб бермаслигини, маъмурий ҳуқуқбузарликни бир йил ичида такроран содир этиш жиноятнинг  сифат  кўрсаткичини  ҳам  ижтимоий  хавфлилик  даражасини  ҳам оширмаслигини, шахс содир этган қилмиши учун жавобгарликка тортилгандан сўнг жавобгарликнинг оқибатлари ҳам тугатилиши лозимлигини ҳамда  маъмурий преюдицияни жиноят қонунчилигидан чиқаришни ёқласа, айрим олимлар жиноят  ва  жиноят-протсессуал  қонунчиликни  такомиллаштиришнинг  бугунги шароитида ижтимоий  хавфлилик  даражасига  кўра  маъмурий ҳуқуқбузарлик  ва  жиноят  ўртасида  турадиган  ножўя  жиноий  хатти-ҳаракат  учун  жиноят  қонунчилиги  доирасида  жавобгарлик белгиланишини таклиф этмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, маъмурий преюдиция – жиноят ҳуқуқи назариясида қилмиш учун жавобгарлик белгилашда муҳим ҳуқуқий механизм ҳисобланади. Ушбу институтни қўллаш, аввало, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ҳуқуқбузарликнинг такрорланишини олдини олиш ҳамда шахсга нисбатан адолатли ва индивидуал ёндашув асосида жазо тайинлашда катта аҳамият касб этади.

НИГОРА ХАСАНОВА,

Жиноят ишлари бўйича Термиз шаҳар суди судья ёрдамчиси

РОСТГЎЙЛИК ИНСОН ЗИЙНАТИ

очерк

Маълумки, жамиятда қонунийлик ва қонун устуворлигини таъминлаш, тинчлик ва осойишталикни ҳимоя қилиш ҳамда турли хил ғайриҳуқуқий қилмишларга қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар ғоятда муҳим ўрин тутади.

Шунингдек, бу борада фуқаролар зиммасига ҳам масъулиятли вазифалар юклатилган. Жумладан, ҳаётда учрайдиган турли хил ноқонуний қилмишлар тўғрисида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларга ўз вақтида хабар бериш ҳар биримизнинг инсоний бурчимиздир.

Аммо ҳаётда баъзан ёлғон хабар бериш орқали ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идора ходимларини ортиқча оворагарчиликка, ўринсиз хавотирга солиб қўядиган кимсалар ҳам учраб туради.

Термизлик Саломат Усмонова (исм-фамилия ўзгартирилган) 2025 йил 20 май куни Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазилиргининг “102” ишонч рақамига мурожаат қилиб, мурожаатида Ангор тумани жойлашган савдо марказларидан бирида “Бомба” ёзилган қути турибди деб ёлғон хабар берган.

Хабар келиб тушгандан кейин, воқеа жойига нафақат тергов-қидирув гуруҳи, балки портловчи қурилмани қидирувчи бўлинма ҳам етиб борган.

Яхшиҳамки, хабар тасдиқланмаган.

Ушбу ҳолат юзасидан Саломат Усмоновага нисбатан Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 199-моддасида кўрсатилган ҳуқуқбузарлик юзасидан баённома расмийлаштирилиб, тўпланган ҳужжатлар жиноят ишлари бўйича Ангор туман судига тақдим этилади.

Суд ҳуқуқбузар С.Усмоновага нисбатан қонуний жазо тайинлаб, жазо муқаррарлиги таъминлади.

Хулоса қилиб айтганда, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларга ёлғон хабар бериб, уларнинг изчил фаолиятига халақит қилиш, ортиқча оворагарчилик ва хавотирга қўйиш жавобгарликка сабаб бўлади. Шундай экан, ҳар биримиз бундай ножоиз қилмишларга йўл қўймаслигимиз, аксинча, зарур ҳолларда ҳуқуқ-тартибот идораларига яқиндан ёрдам бериш орқали тинчлик ва осойишталикни таъминлашга ҳисса қўшиш инсоний бурчимиз эканини доимо ёдда тутайлик.

ХАДИЧА РАХИМОВА,

Жиноят ишлари бўйича Ангор туман суди тергов судьяси

ОБРАЗОВАН АКАДЕМИЯ ПРАВОСУДИЯ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН

В стране продолжается реализация широкомасштабных реформ направленных на обеспечение защиты прав и свобод человека, верховенства закона в рамках Стратегии «Узбекистан — 2030». Судебная власть занимает в нем важную роль. Для осуществления правосудия нужны высококвалифицированные кадры судебной системы, обладающие современными знаниями и необходимыми профессиональными навыками.

В этой цели 21 августа 2025 года принят Указ Президента Республики Узбекистан «О мерах по коренному совершенствованию системы подготовки высококвалифицированных кадров в сфере правосудия» за №УП-141, на основании которого образован Академия правосудия Республики Узбекистан на базе Высшей школы судей при Высшем судейском совете.

Академия является специализированным государственным образовательным и научно-исследовательским учреждением, осуществляющим деятельность при Высшем судейском совете, в котором образовательный процесс организовывается на основе традиции «устоз – шогирд» в соответствии с принципом «будущего судью обучает судья».

Данным Указом установлен порядок, в соответствии с которым с
1 октября 2025 года:

– подготовка кандидатов на должности судей организуется на шестимесячных курсах профессиональной переподготовки Академии на основе государственного гранта по судейским специализациям;

– лица, принятые на курсы профессиональной переподготовки, освобождаются от занимаемой должности по основному месту работы, которая сохраняется за ними в течение всего периода обучения;

– слушателям курсов профессиональной переподготовки ежемесячно выплачивается стипендия в размере месячного фонда оплаты труда помощника судьи.

Курсы профессиональной переподготовки организуются в форме дуального образования на основе принципа «теория — практика-имитация» с обеспечением тесной связи навыков применения законодательства с практикой и в целях формирования у слушателей практических навыков практические занятия проводятся с использованием деонтологического метода. При этом обеспечивается непосредственное участие слушателей в деятельности соответствующих правоохранительных органов, адвокатуры, судебно-экспертных, прочих государственных органов и учреждений.

Приоритетными целями внедрения новой системы подготовки квалифицированных кадров в судебно-правовой сфере является:

– создание системы подготовки всесторонне развитых, обладающих современными знаниями и необходимыми профессиональными навыками высококвалифицированных кадров для судебной системы;

– применение в образовательном процессе интерактивных методов обучения, направленных на развитие у будущих судей профессиональных навыков самостоятельного, объективного, беспристрастного и справедливого ведения производства, опираясь только на закон;

– внедрение действенных механизмов формирования высоких духовных и нравственных качеств у слушателей и студентов, противодействия коррупции, обеспечения открытости и прозрачности в образовательном процессе;

– формирование у кандидатов на должности судей, судей и работников аппарата судов навыков применения на практике современных информационных технологий и возможностей искусственного интеллекта и т.д.Принятие данного Указа является следующим новым шагом в проводимых судебно-правовых реформ и по совершенствованию системы подготовки высококвалифицированных кадров в судебной сфере, который послужит укреплению защиты прав, законных интересов физических и юридических лиц и обеспечению правосудия.

АСКАР МАМАРАИМОВ,

Судья Сурхандарьинского областного суда

Перейти к содержимому