Сўнгги йилларда ишларини юритиш жараёнида бир қанча янги институтлар жорий этилди ва улар такомиллашиб бормоқда.
Бунга мисол тариқасида дастлабки эшитув, ярашув ҳамда медиация институтларини айтиб ўтишимиз мумкин.
2024 йил 1 январдан бошлаб эса эндиликда судларда ишларни тафтиш тартибида кўриш институти жорий этилди.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатнинг 43-ялпи мажлисида Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал Кодексига ўзгартириш киритиш ҳақидаги қонун маъқулланди. Мазкур қонун 2024 йил 1 январдан кучга кирди.
Инстанция бу суднинг ишни мазмунан ҳал қилишда қаратилган якуний ҳужжатини адолатли, қонуний ва асосли қабул қилинганлигини текширишни босқичлари ҳисбланади.
Суд қарорларини қайта кўришда вилоят судлари ҳамда уларга тенглаштирилган судларнинг имкониятларидан самарали фойдаланиш, шунингдек, фуқароларнинг шикоят қилиш ҳуқуқидан фойдаланиш имкониятларини янада кенгайтириш мақсадида кодексларга бир қатор ўзгартириш ҳамда қўшимчалар киритилди.
Айтиш керакки, эндиликда биринчи инстанция судида кўрилган ишлар апелляция ёки кассация тартибида кўрилади.
Биринчи инстанция судининг қароридан норози тарафлар вилоят судига апелляция ёки кассация тартибида шикоят қилиб, уларнинг ҳам натижаларидан қониқмаса, ушбу иш мазкур судларда тафтиш тартибида кўриб чиқилади.
Бинобарин, суд ишидан яна норози бўлган тақдирда вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўриб чиқилган ишлар Олий суднинг судлов ҳайъатида қайта кўриб чиқилади.
Суд қарорларини барқарорлигини таъминлаш мақсадида барча юқори инстанцияларда иш бўйича нафақат моддий ва процессуал қонун нормаларини тўғри қўлланилганлигини текшириш, балки уларга тўлиқ суд терговини ўтказиш ваколати берилди.
Иш бўйича юқори инстанция судлар қуйи судлар қарорларини бекор қилиб, қуйи судларга юбориш амалиёти тугатилди. Шу инстанция суди якуний қарор қабул қилади.
Тафтиш инстанцияда ҳам ишларни вилоят судлар кўриб чиқилиши назарда тутилган. Кейинги инстанция Олий судида қайта такроран кўрилади. Бундан ташқари, апелляция шикояти бериш муддати 20 кундан 10 кунга қисқартирилди. Бу ҳам ижобий ҳолат, шахсни бузилган ҳуқуқини тезроқ тиклашга ёрдам беради.
Дарҳақиқат, илғор хорижий давлатларда низоларни судга қадар ҳал қилишда медиациянинг ўтказилишини қўллаб-қувватлашга оид бир қатор ҳуқуқий механизмлар ишлаб чиқилган. Мазкур давлатлар тажрибасини таҳлил этиш ҳамда мамлакатимиз шароитида жорий этиш истиқболларини ўрганиш соҳани такомиллаштиришда муҳим аҳамиятга эгадир.
Мутахассисларнинг фикрича ҳозирги кунга қадар, кўп сонли ишлар асоссиз равишда суд тизимига ўтказилади. Шунга асосан тегишли давлат органлари бир қатор низоларни мустақил равишда ҳал қилишга имкон берадиган механизмлар ёки чораларни ишлаб чиқиш истиқболларини кўриб чиқмоқда ва фақат суд жараёни зарур бўлган ҳолатларда судга мурожаат қилинади.
Амалдаги қонунчилигимизда жиноий ҳуқуқий муносабатларда мажбурий медиация қилиш имконияти мавжуд эмас. Суддан ташқари ёки низони судгача ҳал қилишда мажбурий медиацияни жорий қилиш судлар томонидан кўриб чиқиладиган иш юкламасини камайишига олиб келади.
Хорижий мамлакатларда судлар тарафларни медиатор билан учраштиришга ҳаракат қилишади ва тарафларни медиацияга ундаш учун бир қатор имтиёзларни таклиф қилади. Медиацияда ишни кўрилишидан бош тортган томонлар учун жарима солиш назарда тутилган.
Мисол учун: Англияда Фуқаролик процессуал қоидалари медиация тарафлари учун самарали рағбатлантиришнинг энг кучли шакли ҳисобланади, қоидаларда агар бир томон медиацияни асоссиз равишда рад этса, суд рад жавобини берган шахсга нисбатан тўлов топшириғини юборишда кенг эркинликлар назарда тутилган.
Шунингдек, ушбу давлатда медиация орқали амалга оширилган жараёнлар халқаро молиявий низоларни, шунингдек жиноий низолар ва бошқа турдаги низоларни ҳал этишда муҳим аҳамият касб этмоқда ва низоларни медиатор орқали ҳал қилиш одатий ҳол бўлиб бормоқда. Англияда медиация институти қўлланилишининг тил, инфратузилма ва транспорт алоқалари бўйича ўзининг яққол афзалликларидан ташқари, медиация жараёнини ўтказиш бўйича кўп сонли тажрибали ва ишлашга тайёр медиаторларнинг мавжудлиги ва инглиз ҳуқуқи остида медиацияни қўллаб қувватланганидир.
Англия қонунчилигида медиация – бу низоли томонларга музокаралар олиб боришда мустақил, холис, учинчи томон ёрдам берадиган жараён ҳисобланади. Тарафлардан мунозарани тартибга солиш учун жалб қилинувчи шахс. Медиатор ишни ҳал қилмайди, унинг вазифаси низони қандай ҳал қилиш бўйича муҳокамаларни осонлаштиришдир. Жараённи олиб боришда медиатор холис ва мустақил бўлади. Медиаторнинг жараённи иккала томон манфаатига қараб олиб борилади. Томонлар низони қандай шартлар ва қайси шароит асосида ҳал қилиш кераклигини ҳал қилиб оладилар.
Англияда медиация ҳеч қандай ҳуқуқий нормалар билан тартибга солинмаган, бу шу тарзда тажриба ўтказишга мойил бўлган назариячи-юристлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва жамоатчиликнинг ташаббуси ҳисобланади. Шу сабабли бу ерда маҳаллий хусусиятларга қараб медиациянинг кўп турлари мавжуд.
Мамлакатимизда мажбурий медиация қилиш имконияти жиноий ҳуқуқий муносабатларда жорий этиш масаласи кўрилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шу каби, медиаторларни тайёрлаш ва ўқитиш масалалари бўйича хорижий тажриба ўрганилганда, медиаторлар томонидан медиация жараёнини амалга оширишлари учун ўқув курсларини тугатиш ва сертификат олиш талаби қўйилганлигини кўриш мумкин.
Ўзбекистон Республикасининг “Медиация тўғрисида”ги қонуни 2018 йилда қабул қилинган бўлиб, 2019 йил 1 январдан кучга кирган. Ҳозирда медиация институтини юқоридаги Қонунда белгиланган соҳаларга (фуқаролик, тадбиркорлик, меҳнат ва оилавий муносабатлари) самарали татбиқ этиш ҳамда профессионал медиаторлар корпусини шакллантириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.
Ўзбекистон Республикасида Профессионал медиаторлар реестри ҳудудий адлия бошқармалари томонидан юритилади ва реестр ҳамма учун очиқ ҳолатда тегишли адлия органлари ҳамда Адлия вазирлигининг расмий веб-сайтида жойлаштирилади. Шахсни профессионал медиаторлар рўйхатига киритиш тартибининг соддалиги медиаторлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг бир мисолидир.
Хусусан, Адлия вазирлигидан 2018 йил 29 ноябрда 3092-сон билан давлат рўйхатида ўтказилган “Профессионал медиаторлар реестрини шакллантириш ва юритиш тартиби тўғрисида”ги Низомнинг 6-бандига мувофиқ, махсус ўқув курсини тугатган шахс доимий яшаш жойидаги адлия органига, реестрга киритиш ҳақидаги ариза, паспорт нусха, сўровнома ва тегишли курсни тугатганлиги бўйича ҳужжат нусхасини тақдим этади.
Шунингдек, профессионал медиаторлар фаолиятини тартибга солувчи “Медиация тўғрисида”ги қонунда кўрсатилган талаблардан ташқари профессионал медиатор медиация соҳасида кенгроқ амалий кўникмаларга ва билимларга эга бўлиши лозим. Шунингдек, қонунчиликда профессионал медиаторнинг бирор соҳада мутахассислик маʻлумотига эга бўлишлиги лозимлиги аниқ белгиланмаган.
Чунки, профессионал медиатор медиаторлик фаолиятини амалга оширишда оилавий, фуқаролик, меҳнат, уй-жой, иқтисодий ва тадбиркорлик билан боғлиқ низоларни ҳал қилади.
Қонунчиликда бундан ташқари медиаторларга нисбатан малакасини мунтазам ошириб бориш бўйича талаблар белгиланмаган. Медиаторларнинг қанча муддатда аттестациядан ўтиши кераклиги, медиаторлик фаолиятини олиб боришда қўшимча ўқув курсларни ўқиши, мунтазам малакасини ошириб бориши бўйича қоидалар ўрнатилиши лозим деб ҳисоблаймиз. Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, низоларни ҳал этишда медиация институтини жорий этишни кенг кўламда амалга ошириш фуқароларнинг низоларни тинчлик, муроса йўли билан келишган ҳолда амалга оширишнинг муҳим воситаси ҳисобланади.
Бизга маълумки, икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишуви шартнома дейилади. Фуқаролар ва юридик шахслар шартнома тузишда эркиндирлар. Тарафлар айнан маълум шаклдаги бир ва турли шартномаларнинг элементларини ўз ичига оладиган шартнома (аралаш шартнома) тузишлари мумкин.
Дарҳақиқат, аралаш шартнома бўйича тарафларнинг муносабатларига, агар тарафларнинг келишувидан ёки аралаш шартноманинг моҳиятидан бошқача тартиб англашилмаса, элементлари аралаш шартномада бўлган шартномалар тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Шартнома тузилган пайтидан бошлаб кучга киради ва тарафлар учун мажбурий бўлиб қолади. Тарафлар ўзлари тузган шартноманинг шартларини уларнинг шартнома тузишидан олдин вужудга келган муносабатларига нисбатан қўлланилади деб белгилаб қўйишга ҳақлидирлар.
Қонунда ёки шартномада шартноманинг амал қилиш муддати тугаши тарафларнинг шартнома бўйича мажбуриятлари бекор бўлишига олиб келади, деб белгиланиши мумкин. Бундай шарт ёзиб қўйилмаган шартнома тарафлар мажбуриятни бажаришининг шартномада белгилаб қўйилган охирги уддатигача амал қилади, деб ҳисобланади.
Бундан ташқари, шартноманинг амал қилиш муддати тугаши тарафларни уни бузганлик учун жавобгарликдан озод қилмайди. Шартнома бўйича тараф ўз бурчларини бажарганлиги учун ҳақ олиши ёки унга бошқа муқобил тўлов тўланиши лозим бўлса, бундай шартнома ҳақ эвазига тузилган шартнома бўлади.
Шартнома бўйича бир тараф иккинчи тарафга ундан ҳақ ёки бошқа муқобил тўлов олмасдан бирон нарсани бериш мажбуриятини олса, бундай шартнома текинга тузилган шартнома ҳисобланади. Иккитадан ортиқ тарафлар тузадиган шартномаларга, бундай шартномаларнинг кўптарафламалик хусусиятига зид бўлмаса, шартнома тўғрисидаги умумий қоидалар қўлланилади.
Ҳозирги кунда кўплаб ҳуқуқий низолар айнан шартномавий муносабатлардан келиб чиқаётганлигидан келиб чиқиб, Ўзбекистон республикаси Президентининг “Шартномавий муносабатларни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” 14.09.2021 йилда ПФ-6313-сонли Ўзбекистон республикаси Фармони қабул қилинган.
Шартномавий муносабатларга киришиётган вақтда нималарга аҳамият қаратиш ва шартноманинг шакли унда мавжуд бўлиши лозим бўлган бандлар тўғрисида келтириб ўтадиган бўлсак. Агар тарафлар ўртасида шартноманинг барча муҳим шартлари юзасидан шундай ҳолларда талаб қилинадиган шаклда келишувга эришилган бўлса, шартнома тузилган ҳисобланади. Шартноманинг нарсаси тўғрисидаги шартлар, қонунчиликда бундай турдаги шартномалар учун муҳим ёки зарур деб ҳисобланган шартлар, шунингдек тарафлардан бирининг аризасига кўра келишиб олиниши зарур бўлган ҳамма шартлар муҳим шартлар ҳисобланади. Агар қонунга мувофиқ шартнома тузиш учун мол-мулкни топшириш ҳам зарур бўлса, шартнома тегишли мол-мулк топширилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади.
Шунингдек, шартноманинг шакли тўғрисида қуйидаги маълумотларни келтириб ўтишимиз мумкин. Агар қонунда муайян турдаги шартномалар учун маълум бир шакл белгилаб қўйилган бўлмаса, шартнома битимлар тузиш учун назарда тутилган ҳар қандай шаклда тузилиши мумкин. Нотариал тасдиқланиши ёки давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт бўлган шартнома нотариал тасдиқланган ёки рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан, нотариал тасдиқланиши ва рўйхатдан ўтказилиши зарур бўлганда эса — шартнома рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан шартнома тузилган ҳисобланади.
Агар тарафлар шартномани муайян шаклда тузишга келишган бўлсалар, гарчи қонунда бу турдаги шартномалар учун бундай шакл талаб қилинган бўлмаса-да, шартнома белгиланган шаклга келтирилганидан кейин тузилган ҳисобланади. Ёзма шартнома тарафлар имзолаган битта ҳужжатни тузиш йўли билан, шунингдек почта, телеграф, телетайп, тельефон, электрон алоқа ёки ҳужжат шартномадаги тарафдан чиққанлигини ишончли суратда аниқлаш имконини берадиган бошқа алоқа ёрдамида ҳужжатлар алмашиш йўли билан тузилиши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25-моддасида, яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқилиги, ва у қонун билан муҳофаза қилиниши, инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятлиги, инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсизлиги, ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги, ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини камситувчи муомалага ёхуд жазога дучор этилиши мумкин эмаслиги қайд қилинган.
Афсуски ҳозирги кунда кенг жамоатчилик орасида олиб борилаётган тарғибот-ташвиқот ишларига қарамасдан ҳалқимиз орасида одам ўлдириш жинояти учраб турибди.
Бунга бир мисол сифатида Ботир Омонов (исм фамилиялар ўзгартирилган) жиноят содир этиш замирида ўч олишни мақсад қилиб, турмуш ўртоғи Санобар Омоновани бошқа шахслар билан ишқий муносабатда бўлганлиги ва жинсий алоқа қилганлигида гумон қилиб, ўта шафқатсизлик кўринишда унинг баданига кўплаб шикаст етказиш орқали қаттиқ азоб-уқубат етказиб, қасддан ўлдиришни режалаштириб, ўзининг жиноий режасини амалга ошириш мақсадида турмуш ўртоғи Санобар билан 2023 йил 6 апрель куни соат 21:00 лар чамасида уни телефонда бегона эркак билан ишқий маънода гаплашганлиги бўйича ўзаро тортишиб қолиб, ундан телефонда сўзлашган эркак ким эканлигини, у билан яқин алоқада бўлган-бўлмаганлиги ҳақида сўрайди.
Шунда турмуш ўртоғи Санобар жавоб бермасдан йиғлаб ўтирганида, қайта-қайта сўраганидан сўнг, “Жасур” деб айтганида, турмуш ўртоғининг ўзига ҳиёнат қилганини билгач, турмуш ўртоғи Санобарни ўта шафқатсизлик билан юзи, боши ва танасиниг бошқа жойларига жароҳат етказиб, ерга йиқитиб, йиқилганидан сўнг олган кўплаб тан жароҳатлари натижасида инграётганлиги ва жабр кўраётганлигини била туриб, унга қаттиқ азоб етказиш, янада кўпроқ жабр етказиш, бераҳмлик билан янада оғриқли зарбалар беришни ҳоҳлаб, ерда ётган қора рангли электр кабели билан танасининг турли жойларига тўхтовсиз уриши натижасида Санобар ҳушини йўқотиб, беҳуш ҳолатга тушиб қолади.
Ботир Омонов турмуш ўртоғи Санобарга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиб, шифохонага олиб борса, ҳаётини сақлаб қолиш имконияти борлигини билса-да, лекин ўзининг жиноий ҳаракатларини охирига етказишни мақсад қилиб, қилган ҳиёнати учун ундан ўч олиб, ўзининг олдида жавоб беришини истаб, уни юзига сув сепиб, ҳушига келтириб, турмуш ўртоғини уриб ўлдириш мақсадида қўллари ва оёқлари билан унинг дуч келган жойларига қасддан тўхтовсиз, аямасдан яна уриб кўплаб тан жароҳатлари етказади ва натижада Санобарни қасддан уриб ўлдиради.
Мазкур жиноят иши юзасидан жиноят ишлари бўйича Музработ туман суди томонидан Ботир Омонов Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 97-моддаси 2-қисми “ж” банди билан айбли деб топилиб, 16 (ўн олти) йил озодликдан маҳрум этилди.
Ботир Омонов бундай бўлишини сира ҳам кутмаган чоғи, кўз ёш қилиб, кечирим сўрашга тушди. Бу вақт эса суд ўз ҳукмини чиқариб бўлган эди. Ботир Омонов эса энди умрини панжара ортида ўташга мабуж бўлди.
Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 20-моддасида ходимнинг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқатига қуйидагича таъриф берилган.
Меҳнат ҳуқуқлари ва мажбуриятларига эга бўлиш лаёқати (меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати) ҳамда фуқаронинг (жисмоний шахснинг) ўз хатти-ҳаракатлари орқали меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва уларни амалга ошириш, ўзи учун меҳнат мажбуриятларини олиш ва уларни бажариш лаёқати (меҳнатга оид муомала лаёқати) Ўзбекистон Республикасининг барча фуқаролари учун тенг равишда эътироф этилади.
Чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар, агар Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигида ёки халқаро шартномасида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, худди Ўзбекистон Республикаси фуқаролари эга бўлган меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқатига ва муомала лаёқатига эга бўлади.
Ходимнинг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати у ўн олти ёшга тўлган пайтидан эътиборан бир вақтнинг ўзида вужудга келади, бундан мазкур Кодексда ва бошқа қонунларда назарда тутилган ҳоллар мустасно.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 23-моддасида эса иш берувчининг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати қуйидагича таърифланган.
Иш берувчи ташкилотларнинг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати улар белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан вужудга келади.
Ташкилотлар алоҳида бўлинмаларининг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати уларнинг фаолиятини тартибга солувчи низомлар тасдиқланган пайтдан эътиборан вужудга келади.
Якка тартибдаги тадбиркор бўлган иш берувчининг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати у якка тартибдаги тадбиркор сифатида рўйхатга олинган пайтдан эътиборан юзага келади.
Уй ҳўжалигидаги ишларни бажариш учун ва тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа шахсий мақсадларда ёлланма меҳнатдан фойдаланаётган жисмоний шахс бўлган иш берувчининг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ҳамда муомала лаёқати у фуқаролик муомала лаёқатига тўлиқ ҳажмда эга бўлган пайтдан эътиборан, кўрсатилган ёшга тўлмаган шахснинг меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати эса у Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида белгиланган ҳолларда ўн саккиз ёшга киргунига қадар фуқаролик муомала лаёқатига тўлиқ ҳажмда эга бўлган кундан эътиборан юзага келади.
Қонунга, меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларга, ташкилотнинг таъсис ҳужжатларига ва ички ҳужжатларга мувофиқ иш берувчининг меҳнатга оид муносабатлардаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари:
-ташкилотнинг мулкдори;
-Ташкилотнинг бошқарув органлари ёки улар ваколат берган бошқа шахслар;
-Иш берувчи бўлган жисмоний шахс томонидан амалга оширилади. Қонунларда мол-мулк эгасининг, юридик шахс мажбуриятлари бўйича муассиснинг (иштирокчининг) субсидиар жавобгарлиги белгиланган ҳолларда юридик шахс бўлган иш берувчининг меҳнатга оид муносабатларидан келиб чиқадиган мажбуриятлари учун мол-мулк эгаси, юридик шахснинг муассиси (иштирокчиси) субсидиар жавобгар бўлади.
Ҳозирги ривожланиб бораётган дунёда ҳуқуқ соҳасининг муҳим тармоғи бўлмиш муаллифлик ҳуқуқи ҳамда уни тартибга солиш масалалари анчайин мураккаб жараёнга айланиб бораётгани рост. Сабаби шундаки, кун сайин инсоният тафаккури ва илмий изланишлари маҳсули бўлган ёки унинг дунёқараши ҳамда ички кечинмаларини ифода этган фан, адабиёт ва санъат дурдоналари вужудга келмоқда. Бу каби ижодий фаолият натижалари кўпайиб бораверар экан улар билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар ҳам шаклланиб бораверади.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида муаллифлик ҳуқуқни ҳимоя қилиш соҳасида бир қатор қонун ва қонуности норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасига асосан ижодий фаолият натижаси бўлмиш фан, адабиёт ва санъат асарларига нисбатан бўлган ҳуқуқлар муаллифлик ҳуқуқининг объекти ҳисобланади. Бу ҳуқуқ фан, адабиёт, санъат асарларига нисбатан уларнинг мақсади ва қадр-қиммати ҳамда ифодаланиш усулидан қатъий назар татбиқ этилади.
Муаллифлик ҳуқуқи объектлари деганда ижодий фаолият натижаси билан боғлиқ ҳар қандай объект ҳам назарда тутилавермайди. Қонунчиликда ақлий ва ижодий фаолият натижасида вужудга келадиган, аммо муаллифлик ҳуқуқи объекти ҳисобланмайдиган материаллар ҳам белгилаб ўтилган.
Жумладан, расмий ҳужжатлар (қонунлар, қарорлар ва шу кабилар), шунингдек уларнинг расмий таржималари, расмий рамзлар ва белгилар (байроқлар, герблар, орденлар, пул белгилари ва шу кабилар), халқ ижодиёти асарлари, оддий матбуот ахбороти тусидаги кундалик янгиликларга доир ёки жорий воқеалар ҳақидаги хабарлар, инсоннинг бевосита индивидуал асар яратишга қаратилган ижодий фаолияти амалга оширилмасдан, муайян турдаги ишлаб чиқариш учун мўлжалланган техника воситалари ёрдамида олинган натижалар бунга мисол бўлади.
Асар кимнинг ижодий меҳнати билан яратилган бўлса, ана шу фуқаро асар муаллифи деб эътироф этилади. Бир нечта фуқаронинг биргаликдаги ижод маҳсули бўлган асар уларнинг ҳаммуаллифликдаги ижод маҳсули ҳисобланади ҳамда мазкур асарга нисбатан муаллифли ҳуқуқи уни яратувчилар ўртасида тенг эътироф этилади.
Фан, адабиёт ва санъат асарига муаллифлик ҳуқуқи уни яратиш факти бўйича юзага келади. Муаллифлик ҳуқуқининг юзага келиши ва амалга оширилиши учун асарни рўйхатдан ўтказиш ёки бирон-бир бошқа расмиятчиликка риоя этиш талаб қилинмайди.
Алоҳида муаллифлик ҳуқуқининг эгаси ўз ҳуқуқларидан хабардор этиш учун асарнинг ҳар бир нусхасида акс эттириладиган ва қуйидаги уч унсурдан иборат муаллифлик ҳуқуқининг ҳимоя белгисидан фойдаланиши мумкин:
-асар биринчи марта эълон қилинган йил. Агар бошқа ҳолатлар исботланмаган бўлса, асарнинг муаллифлик ҳимоя ҳуқуқи белгисида кўрсатилган шахс унинг муаллифи ҳисобланади.
Сурхондарё вилоят судига суд аппарати ходимлари захираси шакллантирилинаётганлиги сабабли, вилоят суди қуйидаги лавозимларга номзодларни захирага олиш юзасидан танлов эълон қилади.
Лавозимлар:
Судья катта ёрдамчиси, судья ёрдамчиси, девонхона мудири, архив мудири, архивариус, тизимни бошқариш ва хизмат кўрсатиш муҳандиси.
Лавозим бўйича номзодга қўйилган талаблар:
а) Малакали, хорижий тилларни биладиган, судья катта ёрдамчиси, судья ёрдамчиси, девонхона мудири, архив мудири, архивариус лавозимлари учун зарур билимга ва бенуқсон обрў-эътиборга эга олий юридик маълумотли Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлиши лозим. б) Малакали, тизимни бошқариш ва хизмат кўрсатиш муҳандиси лавозими учун зарур билимга ва бенуқсон обрў-эътиборга эга ахборот технологиялари мутахассислиги бўйича олий ёки ўрта-махсус маълумотли Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлиши лозим.
Тақдим этиладиган ҳужжатларнинг рўйхати:
-Ариза;
-Номзоднинг маълумотномаси ва яқин қариндошлари тўғрисида маълумотнома;
диплом (дипломдан кўчирма)нинг нотариал тасдиқланган нусхаси, чет элда ўқиганлиги тўғрисида дипломга эса, диплом тан олинганлиги ва нострификация қилинганлигини тасдиқловчи гувоҳнома;
-номзоднинг паспорт нусхаси;
-меҳнат дафтарчаси нусхаси (биринчи марта ишга кираётган шахслар бундан мустасно).
Ариза ва унга илова қилинган ҳужжатлар электрон шаклда юборилиши ҳам мумкин.
Боғланиш учун телефон рақами ва электрон почта манзили: 76-221-87-57, электрон почта манзили: sur.kadr@sud.uz
Маълумки, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 37-моддасида ходимлар ўз ҳуқуқлари ва манфаатларини бирор-бир фарққа қарамасдан ифода этиш ҳамда ҳимоя қилиш мақсадида ихтиёрий равишда ўз хоҳишига кўра ва олдиндан рухсат олмасдан касаба уюшмаларини тузиш ҳуқуқига, шунингдек касаба уюшмаларига ёки ходимларнинг бошқа бирлашмаларига аъзо бўлиш ҳуқуқига эга.
Ижтимоий шерикликнинг тегишли даражаларида касаба уюшмалари мавжуд бўлмаган тақдирда, ходимлар ўз манфаатларини ифода этиш ва ҳимоя қилишни таъминлаш учун бошқа бирлашмалар тузишга ҳақлидир.
Касаба уюшмаларига ёхуд ходимларнинг бошқа бирлашмаларига мансублик ёки мансуб эмаслик фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунчилик ҳужжатлари билан кафолатланган меҳнат ҳуқуқларини ҳамда бошқа ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, шахсий ҳуқуқлари ва эркинликларини бирор-бир тарзда чеклашга сабаб бўлмайди.
Касаба уюшмаларининг ёки ходимлар бошқа бирлашмаларининг барча аъзолари ушбу Кодексда, меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда, касаба уюшмаларининг ёки ходимларнинг бошқа бирлашмалари уставларида ёхуд ички ҳужжатларда белгиланган ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари борасида тенгдир.
Ишга қабул қилишни, ходим учун эҳтимол тутилган имтиёзлар ва преференцияларни, шу жумладан устамаларни, мукофот пулларини, ишда юқори мартабага кўтарилишни, шунингдек меҳнат шартномасининг бекор қилинишини муайян касаба уюшмасига ёки ходимларнинг бошқа бирлашмасига мансублик ёки мансуб эмаслик, унга аъзо бўлиш ёхуд ундан чиқиш билан боғлаш тақиқланади.
Касаба уюшмаларига ёки ходимларнинг бошқа бирлашмаларига мансублиги ёки мансуб эмаслиги белгиси бўйича ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситилганлик факти устидан белгиланган тартибда шикоят қилиши мумкин. Камситилган шахснинг камситишни бартараф этиш, бузилган ҳуқуқини тиклаш ва ўзига етказилган моддий зарарнинг ўрнини қоплаш ва маънавий зиённи компенсация қилиш тўғрисидаги талаблари суд тартибида ҳал этилади.
Ходимларнинг бирлашиш ҳуқуқини амалга оширишга монелик қилишга, шунингдек уларни касаба уюшмаларига ёки ходимларнинг бошқа бирлашмаларига аъзо бўлишга мажбурлашга йўл қўйилмайди.
Ходимнинг касаба уюшмасига ёки ходимларнинг бошқа бирлашмаларига аъзо бўлмаслик тўғрисидаги ёзма ёки оғзаки мажбуриятлари ҳақиқий эмасдир.
Мазкур кодекснинг 38-моддасига кўра, иш берувчилар ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ифода этиш ҳамда ҳимоя қилиш, ижтимоий шерикликни амалга ошириш мақсадида олдиндан рухсат олмасдан ихтиёрий равишда ўз бирлашмаларини тузиш, шунингдек иш берувчилар бирлашмаларига уларнинг уставларида белгиланган тартибда аъзо бўлиш ҳуқуқига эга.
Иш берувчилар бирлашмаси юридик ва (ёки) жисмоний шахслар бўлган иш берувчиларнинг ва (ёки) иш берувчилар бирлашмаларининг ихтиёрий аъзолигига асосланган нодавлат нотижорат ташкилотдир. Иш берувчиларнинг бирлашиш ҳуқуқини амалга оширишга монелик қилишга, шунингдек уларни иш берувчиларнинг у ёки бу бирлашмаларига аъзо бўлишга мажбурлашга йўл қўйилмайди.
«Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият» тушунчасига фуқаролик қонунчилигида таъриф берилмаган. Бироқ мазкур тушунча ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки мол-мулкига, шунингдек, юридик шахсга етказилган зарарни англатади.
Зарар етказган шахснинг етказилган зарарни тўлиқ қоплаш мажбурияти ҳамда жабрланувчининг етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқи мавжудлиги акс этган. Бу эса, ўз навбатида, мажбуриятнинг анъанавий тузилиши (конструкцияси) – кредитор ва қарздор муносабатлари мавжудлигини билдиради. Мазкур ҳолатда зарар етказувчи қарздор, жабрланувчи (мулкига, ҳаёти ёки соғлиғига зарар етган шахс) кредитор ҳисобланади. Шу билан бирга, зарар етказилганда жабрланувчининг талаби зарар етказувчи учун мажбурият сифатида юзага чиқади.
Шунингдек, зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларга мувофиқ, шахс (жисмоний ёки юридик шахс)нинг ҳаёти ва соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказган шахс етказилган зарарни тўлиқ қоплаш мажбуриятини олади. Жабрланувчи эса, ўзига етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади.
Таъкидлаш лозимки, фуқароларнинг ўзаро муносабатларида баъзан уларнинг моддий ёки номоддий манфаатларига зарар етади. Бу зарарлар турли тасодифлар, эҳтиётсизлик, қасд орқали, табиий офатлар натижасида юзага келади. Бундай ҳолатларда етказилган зарар ким томонидан тўланиши масаласи пайдо бўлади. Ҳозирги пайтда юридик ва жисмоний шахслар кутилмаган зарарлардан ҳимояланиш мақсадида суғурта хизматидан фойдаланишга ҳаракат қилмоқдалар. Аммо ҳар доим ҳам суғурта хизматидан вақтида фойдаланишнинг иложи бўлавермайди. Натижада кутилмаган зарар келиб чиқади. Таъкидлаш лозимки, суғурта товони ҳар доим ҳам етказилган зарарни тўла қоплай олмайди. Шу сабабли, етказилган зарарни муайян бир ҳуқуқий институт ёрдамида тартибга солишнинг иложи йўқ. Бундай муносабатларни тартибга солишда зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият институти етакчи мавқега эга бўлади. Фуқаролик ҳуқуқида мажбуриятларнинг бу тури деликт мажбуриятлар, деб ҳам аталади.
Деликт мажбуриятларнинг ҳуқуқий табиатини аниқлашда унинг фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик тушунчаси билан ўзаро нисбатини белгилаш алоҳида аҳамиятга эга. Ҳуқуқий адабиётларда «зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбурият» ва «зарар етказганлик учун жавобгарлик тушунчалари» бир хил тушунчалар сифатида қўлланилади ҳамда «жавобгарлик» тушунчаси бу ҳолатда асосий ўринни эгаллайди. Мазкур ҳолат Фуқаролик Кодексининг 57-бобида ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, ушбу боб «Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар», деб номланган. Шу билан бирга, кейинги моддаларда ҳам, асосан, «мажбурият» тушунчаси эмас, «жавобгарлик» тушунчаси қўлланилган. Бу эса, ушбу тушунчалар ўртасида қарама-қаршилик мавжуд эмаслигини, уларнинг узвий боғлиқлигини англатади.
«Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик» деганда, мулкий тусдаги санкцияларни ҳуқуқбузарга нисбатан татбиқ этиш тушунилади. Фуқаролик ҳуқуқининг умумий асосларига мувофиқ, фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик мулкий тусга эга бўлиб, шартномали мажбуриятларга ҳам, шартномадан ташқари юзага келадиган мажбуриятларга ҳам татбиқ этилади. Бироқ шартномали мажбуриятларда жавобгарлик иккиламчи тусга эга бўлади. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик шартномали мажбуриятларни «кузатиб боради» ва мажбурият бузилгандагина қўлланилади. Агар мажбурият лозим даражада бажарилса, жавобгарлик масаласи юзага келмайди.
Зарар етказиш оқибатида юзага келадиган мажбуриятларда эса, жавобгарлик ҳуқуқбузарлик факти асосида пайдо бўлади. Яъни зарар етказиш оқибатида юзага келадиган мажбурият ўз мазмунида жавобгарликни, ҳуқуқбузарга санкция қўллаш имконияти мавжудлигини ифодалайди. Албатта, бу ҳолатда жавобгарлик бошқа бир мажбуриятни тўлдирмайди, «кузатмайди» (шартномали мажбуриятлардаги каби), балки зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлардаги ҳуқуқбузар мажбуриятининг мазмунини ташкил этади.
Айтиш жоизки, баъзи хорижлик мутахассислар деликт ҳуқуқи ва у билан боғлиқ доктриналар тез фурсатда эскириб, ўз аҳамиятини йўқотиб бораётганини таъкидлашади. Уларнинг фикрича, зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларга оид қоидалар «техника асрида аравани бошқариш қоидаларига ўхшаш» дир. Зеро, замонавий жамиятда зарарларни қоплашнинг катта қисми суғурта хизматининг зиммасига тушади. Баъзи мутахассислар эса, бу ҳолат, яъни зарарни қоплашда суғурта хизматидан фойдаланиш «деликт ҳуқуқини йўқотиш» учун асос бўлмаслигини, шубҳасиз, етказилган зарарларни қоплашда суғуртанинг ўрни катта эканлигини, бироқ суғурта институти деликт ҳуқуқи билан биргаликда қўлланилиб келинаётганлигини ва бу ҳолат узоқ вақт давом этишини таъкидлашади. Дарҳақиқат, етказилган зарарни қоплашда суғурта хизматининг ўрни беқиёс. Бироқ, етказилган зарарни қоплашга доир қоидаларнинг мавжудлиги суғурта ташкилотлари учун суброгация (Фуқаролик Кодексининг 318,957-моддалари) қилиш имкониятини беришини ҳам назарда тутиш лозим. Зеро, суброгацияни қўллаш фақат деликт институти орқали амалга оширилишини ҳисобга олсак, деликт мажбуриятларнинг аҳамияти жамият ривожининг барча босқичларида пасаймаслигини тушуниш мумкин.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 497-моддасида айирбошлаш шартномасига таъриф берилган.
Унга кўра, айирбошлаш шартномасига мувофиқ ҳар бир тараф бошқа тарафга бир товарни бошқа товарга алмаштириш йўли билан мулк қилиб топшириш мажбуриятини олади.
Айирбошлаш шартномасига нисбатан тегишинча олди-сотди тўғрисидаги қоидалар қўлланади, башарти бу ушбу боб қоидаларига ва айирбошлаш моҳиятига зид келмаса. Бунда ҳар қайси тараф алмаштириш йўли билан топшириш мажбуриятини олган товарни сотувчи ва қабул қилиш мажбуриятини олган товарни сотиб олувчи ҳисобланади.
Қонунчиликда белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган автомототранспорт воситаларини айирбошлаш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши керак.
Агар айирбошлаш шартномасидан бошқача тартиб келиб чиқмаса, айирбошланадиган товарлар тенг қийматли деб тахмин қилинади, уларни топшириш ва қабул қилиш харажатларини эса ҳар бир ҳолда тегишли мажбуриятларни бажарадиган тараф амалга оширади.
Айирбошлаш шартномасига мувофиқ айирбошланадиган товарлар тенг қийматли эмас деб тан олинган тақдирда баҳоси айирбошлашга тақдим қилинаётган товар баҳосидан паст бўлган товарни топшириши лозим бўлган тараф, агар шартномада ҳақ тўлашнинг бошқача тартиби назарда тутилган бўлмаса, товар ёки товарни тасарруф қилиш ҳужжатлари топширилгандан сўнг кечиктирмасдан баҳолардаги фарқни тўлаши лозим.
Агар айирбошланадиган товарлар тенг қийматли эмас деб тан олинса, бироқ уларнинг баҳоларидаги фарқ айирбошлаш шартномасида назарда тутилган бўлмаса ва шартнома шартларига қараб белгиланиши мумкин бўлмаса, нархлардаги фарқ ушбу Кодекс 356-моддасининг тўртинчи қисмида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ аниқланади.
Айирбошлаш шартномасига мувофиқ айирбошланадиган товарларни топшириш муддатлари бир-бирига тўғри келмаган тақдирда, товарни топшириш мажбуриятини бошқа тараф товарни топширганидан сўнг бажариши лозим бўлган тарафнинг товарни топшириш мажбуриятини бажаришига нисбатан мажбуриятни муқобил бажариш тўғрисидаги қоидалар қўлланади.
Агар қонунда ёки айирбошлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, айирбошланадиган товарларга мулк ҳуқуқи айирбошлаш шартномасига мувофиқ сотиб олувчи ҳисобланадиган тарафларга иккала тараф тегишли товарларни топшириш мажбуриятини бажарганидан сўнг бир вақтда ўтади.
Айирбошлаш шартномаси бўйича олган товарини учинчи шахслар олиб қўйган тараф, ушбу Кодекснинг 395-моддасида назарда тутилган асослар мавжуд бўлса, бошқа тарафдан айирбошлаш асосида олинган товарни қайтаришни ва (ёки) зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Хулоса ўрнида айта оламизки, айирбошлаш шартномаси – мулк қилиб олиш ва топшириш мажбурияти ифодаланган шартнома. Бунга кўра, ҳар бир тараф бошқа тарафга бир товарни бошқа товарга алмаштириб беради. Айирбошлаш шартномасига нисбатан тегишинча олди-сотди тўғрисидаги қоидалар қўлланади.
БЕХРУЗ АВАЗОВ,
Сурхондарё вилоят суди судья катта ёрдамчиси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Сурхандарьинский областной суд
