ҚАРЗНИ ЎЗ ВАҚТИДА ҚАЙТАРМАСЛИК ОҚИБАТИ

Қарз олувчининг пул ва турга хос аломатлари билан белгиланадиган бошқа ашёлардан фойдаланиши фақатгина уларни истеъмол қилиш йўли билан амалга оширилиши мумкин.

Қарз шартномаси шартига кўра, қийматга эга олинган нарса шартномада кўрсатилган вақтда қайтарилиши лозим. Борди-ю, қайтариш муддати шартномада кўрсатилмаган бўлса, қарз қарзни берувчи талаб қилган вақтда қайтарилиши керак.

Хусусан, фуқаролик ишлари бўйича Бойсун туман судига даъвогар Жума Тешаев (исми, шарифлари ўзгартирилган) даъво ариза билан мурожаат қилиб, жавобгар Олим Адашев 2022 йил 10 февраль куни қарз сўраганлиги, унга 300 АҚШ доллари миқдорида қарз берганлиги, қарзни 2022 йил 10 март кунида ҳар ойда 450.000 сўмдан фоизи билан қайтариб бериши ҳақида келишишганлиги, бу ҳақида тилхат ёзиб берганлиги, ушбу қарзни ва фоизини хозирги кунга қадар қайтариб бермаганлигини кўрсатиб, 300 АҚШ доллари миқдоридаги қарзни фоизи билан ундириб беришни сўраган.

Аниқланишича, 2022 йил 10 февралда жавобгар Олим Адашев даъвогар Жума Тешаевдан 300 АҚШ доллари миқдорида қарз олган, ҳар ойда 450.000 сўмдан фоизи билан қайтариб бериши ҳақида келишган, Олим Адашев 2022 йил 10 февралда ёзган тилхатида қарзини 2022 йил 10 мартда фоизи билан қайтаришини қайд этган.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 732-моддасига кўра, қарз шартномаси бўйича бир тараф (қарз берувчи) иккинчи тарафга (қарз олувчига) пул ёки турга хос аломатлари билан белгиланган бошқа ашёларни мулк қилиб беради, қарз олувчи эса қарз берувчига бир йўла ёки бўлиб-бўлиб, ўшанча суммадаги пулни ёки қарзга олинган ашёларнинг хили, сифати ва миқдорига баравар ашёларни (қарз суммасини) қайтариб бериш мажбуриятини олади. Қарз шартномаси пул ёки ашёлар топширилган пайтдан бошлаб тузилган ҳисобланади.

Жавобгар Олим Адашев томонидан ёзилган тилхат қарз шартномасининг тузилганлигидан далолат беради.

Шу каби, Фуқаролик Кодексининг 735-моддасига кўра, қарз олувчи олинган қарз суммасини қарз шартномасида назарда тутилган муддатда ва тартибда қарз берувчига қайтариши шарт. Агар қарз суммасини қайтариш муддати шартномада белгиланган бўлмаса, қарз олувчи уни қарз берувчи қарзни қайтариш ҳақида талаб қўйган кундан бошлаб ўттиз кун мобайнида қайтариши керак.

Жавобгар Олим Адашев олган қарзини даъвогар Жума Тешаевга белгиланган муддатда қайтармаган.

Фуқаролик ишлари бўйича Бойсун туман судининг ҳал қилув қарори билан даъво тўлиқ қаноатлантирилиб, жавобгар Олим Адашевнинг ҳисобидан даъвогар Жума Тешаевнинг фойдасига 300 АҚШ долларининг сўмга нисбатан қийматини ва қарз фоизини ундириш белгиланиб, даъвогар Жума Тешаевнинг ҳуқуқлари тикланди.

Қарз олувчи қайтариши лозим бўлган қарзни борди-ю, белгиланган муддатда қайтармаслик оқибатида фуқаролар ўртасида низо келиб чиққанлиги сабабли фуқароларнинг ҳуқуқлари судлар томонидан тикланмоқда. Зеро, қонун устуворлигини таъминлаш, инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш одил судловнинг асосий мезони ҳисобланади.

Лочин Усаров

Фуқаролик ишлари бўйича Бойсун туман суди раиси

ЯНГИ МЕҲНАТ КОДЕКСИДА ЯККА ТАРТИБДАГИ МЕҲНАТГА ОИД МУНОСАБАТЛАР

Янги Меҳнат кодекси ходимлар, иш берувчилар ва давлат манфаатларининг мувозанатини таъминлаш ҳамда уларни мувофиқлаштириш асосида якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ва улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга солади.

Янги таҳрирдаги Меҳнат Кодексга кўра, якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатлар ва улар билан бевосита боғлиқ ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий принциплари этиб қуйидагилар белгиланди:

-меҳнат ҳуқуқларининг тенглиги, меҳнат ва машғулотлар соҳасида камситишни тақиқлаш;

-меҳнат эркинлиги ва мажбурий меҳнатни тақиқлаш;

-меҳнат соҳасидаги ижтимоий шериклик;

-меҳнат ҳуқуқлари таъминланишининг ва меҳнат мажбуриятлари бажарилишининг кафолатланганлиги;

-ходимнинг ҳуқуқий ҳолати ёмонлашишига йўл қўйилмаслик.

Жумладан, меҳнат эркинлиги ҳар кимнинг меҳнат қилишга бўлган ўз қобилиятларини тасарруф этиш, уларни қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай шаклда амалга ошириш, машғулот турини, касбни ва мутахассисликни, иш жойини ҳамда меҳнат шароитларини эркин танлаш ҳуқуқини англатади.

Меҳнат тўғрисидаги қонунчилик қуйидаги шахсларга нисбатан (агар улар бир вақтнинг ўзида иш берувчилар ёки уларнинг вакиллари сифатида иш юритмаса) татбиқ этилмайди:

-муддатли ҳарбий хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчиларга;

-ташкилотларнинг кузатув кенгашлари аъзоларига;

-мазкур ташкилотнинг ходимлари бўлмаган тафтиш комиссиялари аъзоларига (тафтишчиларга);

-фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартномалар асосида ишларни бажараётган (хизматлар кўрсатаётган) шахсларга;

-агар қонунда белгиланган бўлса, бошқа шахсларга.

Асосий принциплар:

Янги кодексда якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг қуйидаги асосий принциплари белгиланган:

-меҳнат ҳуқуқларининг тенглиги, меҳнат ва машғулотлар соҳасида камситишни тақиқлаш;

-меҳнат эркинлиги ва мажбурий меҳнатни тақиқлаш;

-меҳнат соҳасидаги ижтимоий шериклик;

-меҳнат ҳуқуқлари таъминланишининг ва меҳнат мажбуриятлари бажарилишининг кафолатланганлиги;

-ходимнинг ҳуқуқий ҳолати ёмонлашишига йўл қўйилмаслиги.

Ушбу Кодексда меҳнат соҳасидаги ижтимоий шерикликка бағишланган бўлим мавжуд. Ушбу шериклик яъни ходимлар, иш берувчилар, давлат органлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизими бўлиб, бу тизим якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ҳамда улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш масалалари юзасидан ходимлар, иш берувчилар ва давлат манфаатларини мувофиқлаштиришни таъминлашга қаратилган бўлади.

Аҳолининг ижтимоий эҳтиёжманд тоифалари.

Давлат аҳолининг ижтимоий эҳтиёжманд тоифаларини ишга жойлаштириш бўйича қўшимча иш ўринларини, ихтисослаштирилган ташкилотларни, шу жумладан ногиронлиги бўлган шахслар меҳнат қилиши учун ташкилотларни ташкил этиш, махсус қайта тайёрлаш ва малака ошириш дастурларини ташкил этиш, иш ўринларининг энг кам сонини белгилаш кабиўшимча кафолатларни таъминлайди.

Оммавий равишда ишдан бўшатиш мезонлари.

Мазкур Кодексда ходимларни оммавий равишда ишдан бўшатиш чоғидаги кафолатлар белгиланмоқда. Хусусан, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ходимларни оммавий равишда ишдан бўшатиш тўғрисидаги қарорларни ушбу кечиктириш келтириб чиқарган йўқотишларни иш берувчига бир вақтнинг ўзида қисман ёки тўлиқ компенсация қилиш орқали олти ой муддатгача тўхтатиб туриши мумкин.

Ходимларни оммавий равишда ишдан бўшатиш мезонлари жумласига қуйидагилар киради:

а) ходимларининг сони йигирма нафар ва ундан ортиқ бўлган ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий шаклдаги ташкилотни (унинг алоҳида бўлинмасини) тугатиш;

б) ходимлар сонининг (штатининг) қуйидаги миқдорда:

-ўттиз календарь кун ичида эллик нафар ва ундан ортиқ ходимнинг;

-олтмиш календарь кун ичида икки юз нафар ва ундан ортиқ ходимнинг;

-тўқсон календарь кун ичида беш юз нафар ва ундан ортиқ ходимнинг қисқариши.

Муддатли меҳнат шартномасининг муддати қисқармоқда.  

Эндиликда меҳнат шартномаси:

-номуайян муддатга;

-уч йилдан кўп бўлмаган муайян муддатга (муддатли меҳнат шартномаси) тузилиши мумкин.

Мухтасар айтганда, ушбу ҳужжат мазкур соҳадаги қатор муаммоларни, меҳнат бозоридаги вазиятни инобатга олиб, бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда, қонуний ҳал қилишда, ишлаган ишига, иш берувчи эса киритган сармоясига муносиб тарзда эътибор ва рағбатга эга бўлишини кафолатлайдиган муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади.

Рамз Тиллаев

Фуқаролик ишлари бўйича Термиз туманлараро суди судьяси

SUD-HUQUQ ISLOHOTLARINI RIVOJLANTIRISHDA JINOIY JAZO TIZIMINING O`RNI

Har qanday demokratik islohotlarning izchillik bilan hayotga tatbiq etilishi, davlat huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik prinsipining joriy qilinishi qonunda sodir etgan shaxslarga qanday jazo qo`llanishi kerakligi haqida aniq ta`rif bo`lishini talab etadi. Bunday shaxsga nisbatan davlat majburlovining har qanday chorasi emas, balki amaldagi jinoyat qonunida ko`zda tutilgan jazo qo`llanilishi lozim bo`ladi.

Jinoyat qonuni normalarini tatbiq etish nazariyasi va amaliyotda ijtimoiy xavfli qilmish uchun jazolar ro`yxati (jazo tizimi) ga katta ahamiyat beriladi. Shu bois jinoyat Kodeksining umumiy qismida shaxs kafolatlarini ta`minlovchi jazo tizimda nazarda tutilgan, chunki jinoyat qonunida ko`zda tutilgan muayyan jazolargina jinoyatchilikka qarshi kurashda tanlanishi hamda jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan qo`llanilishi mumkin.

Jazo tizimi jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan sud tomonidan tayinlanishi mumkin bo`lgan va og`irligiga qarab jinoyat qonunida tegishli tartibda belgilangan jazo turlarining batafsil ro`yxatidir. Yangi tizim avval amalda bo`lgan va “og`irroq jazodan uncha og`ir bo`lmagan jazoga o`tish” prinsipiga tayangan jazo tizimidan farqli o`laroq, «uncha og`ir bo`lmagan jazodan og`irroq jazoga o`tish» prinsipiga asoslandi.

Jamiyat va davlatda yuz bergan ijtimoiy siyosiy o`zgarishlar jazo tizimi, ularning joylashish tartibi, o`z ahamiyatini yo`qotganlarini bu tizimdan chiqarib tashlash yoki yangi jazo turini kiritilishiga ta`sir qilish mumkin.

Xuddi shunga o`xshash fikrni olim M.X.Rustamboyev ham bildirgan.

Davlatning jazo tizimi jinoyatchilikka qarshi kurash malakasiga, huquqshunoslik, psixologiya, pedagogika fanlarining ilmiy yutuqlariga asoslangan holda, jinoyat sodir etgan shaxslarning ahloqan tuzalishiga samarali ta`sir ko`rsatadi, shuningdek, mahkumlar va boshqa shaxslar tomonidan yangi jinoyat sodir etilishini oldini oladi.

1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksi 43-moddasida jazo turlari quyidagi tartibda bayon qilingan.

Jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxslarga nisbatan quyidagi jazolar qo`llanilishi mumkin: 1) jarima; 2) muayyan huquqdan mahrum qilish; 3) ahloq tuzatish ishlari; 4) xizmat bo`yicha cheklash; 5) qamoq; 6) intizomiy qismga jo`natish; 7) ozodlikdan mahrum qilish; 8) o`lim jazosi.

Mahkumlarga asosiy jazolardan tashqari quyidagi jazolar ham qo`llanilishi mumkin: A) harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish; B) mol-mulkni musodara qilish. Xizmat bo`yicha cheklash yoki intizomiy qismga jo`natish tariqasidagi jazolar faqat harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llaniladi.

Muayyan huquqdan mahrum qilish faqat asosiy jazo sifatidagina emas, balki qo`shimcha jazo tariqasida ham qo`llanilishi mumkin

Yuqorida nomlari ko`rsatilib o`tilgan jazolardan faqat bittasi, ya`ni mol-mulkni musodara qilish qo`shimcha jazosi 2001 yil 29 avgustda Jinoyat kodeksidan butkul chiqarib tashlandi.

Shuningdek, jinoyat kodeksida nazarda tutilgan o`lim jazosi 2005 yil 2 avgust kunidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining maxsus farmoniga ko`ra, 2008 yil 1 yanvardan boshlab, Jinoyat Kodeksidan chiqarib tashlash maqsad qilib qo`yildi.

B.M.Leontyevning fikriga ko`ra, «Asosiy jazo-faqat o`zi qo`llaniladigan, boshqa jazolarni to`ldirish uchun yoki ular bilan birga qo`llanishi mumkin bo`lmagan, jazoning asosiy maqsadini amalga oshirish bog`liq bo`lgan jazodir. Qo`shimcha jazo-bu jazoning maqsadini amalga oshirish uchun yordamchi ahamiyatga ega bo`lgan jazodir. Qo`shimcha jazo alohida qo`llanishi mumkin emas, u faqat asosiy jazoga qo`shimcha ravishda qo`llaniladi”.

M.X.Rustamboyev qo`shimcha jazolarga quyidagicha yondashgan, 1) alohida jazo chorasi sifatida qo`llanilishi mumkin emasligi; 2) asosiy jazoga qo`shib qo`llanilishi mumkinligi; 3) jazoning maqsadiga erishishiga ko`maklashadi.

G.A.Kriger va G.D.Krigerlarning yuridik adabiyotlarida asosiy jazoning funksiyasi-jinoyatchini to`g`ri yo`lga qaytarish, qo`shimcha jazoning funksiyasi esa qayta tarbiyalashdan iborat, deb hisoblaydilar.

Jazo tizimini umumiy va maxsus jazolarga bo`lib o`rganishni M.X.Rustamboyev tavsiya qilgan, bunga ko`ra, umumiy jazolar, bu jinoyat subyekti belgilariga ega bo`lgan har qanday shaxsga nisbatan qo`llanilishi mumkin bo`lgan jazo tizimidir. Maxsus jazo, qonunda qa`tiy belgilangan subyektlar doirasiga qo`llaniladigan jazo chorasidir. Masalan, intizomiy qismga jo`natish va harbiy unvondan mahrum qilish faqat harbiylarga nisbatan qo`llaniladi.

Muayyan muddat bilan bog`liq va muayyan muddat bilan bog`liq bo`lmagan jazolar qo`llanilayotgan jazoning xususiyatiga qarab ajratiladi. Muayyan muddat bilan bog`liq jazolarga sud tomonidan belgilanadigan, maksimal va minimal muddatlari ko`rsatilgan jazolar (OMQ, ATI, qamoq, muayyan huquqdan mahrum qilish) kiradi. Shunday jazolar ham borki, ularning ijrosi muayyan vaqt bilan bog`liq bo`lmaydi: jarima, harbiy yoki maxsus huquqdan mahrum qilish. Bundan tashqari, mahkumlarga nisbatan moddiy jafo keltiruvchi jazolar mavjud bo`lib, bunday jazolarga jarima jazosi misol bo`ladi.

Xulosa o`rnida shuni ta`kidlab o`tish joizki, har-bir jamiyat va davlatda yuz bergan ijtimoiy siyosiy o`zgarishlar natijasida jazo tizimi, ularning joylashish tartibi, o`z ahamiyatini yo`qotganlarini bu tizimdan chiqarib tashlash yoki yangi jazo turining kiritilishiga ta`sir qiladi. Aynan shu jarayon vaqtida yuqorida misol tariqasida keltirib o`tilgan xorijiy mamlakatlarining Jinoyat Kodeksidagi aynan jazo tizimi institutida orttirgan boy tajribalaridan ham nafaqat hozirda, balki kelajakda ham foydalanish foydadan xoli emas. Zero, hech bir demokratik davlat boshqa mamlakatlarning bu boradagi boy tajribalaridan foydalanmasdan o`z-o`zicha jinoyat qonunini takomillashtirib borishi mushkuldir, degan fikrdamiz.

Jamoliddin Ubaydullayev

Surxondaryo viloyat sudi sudya katta yordamchisi

ВОЯГА ЕТМАГАН БОЛАЛАРНИНГ ШАХСИЙ НОМУЛКИЙ ҲУҚУҚЛАРИ

Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 65-моддасида боланинг оилада яшаш ва тарбияланиш ҳуқуқи юзасидан раҳбарий қоидалар белгиланган бўлиб, унга кўра, ҳар бир бола оилада яшаш ва тарбияланиш, ўз ота-онасини билиш, уларнинг ғамхўрлигидан фойдаланиш, улар билан бирга яшаш ҳуқуқига эгалиги, бола манфаатларига зид бўлган ҳолатлар бундан мустаснолиги, бола ўз ота-онаси томонидан тарбияланиши, ўз манфаатлари таъминланиши, ҳар тарафлама камол топиши, инсоний қадр-қимматлари ҳурмат қилиниши ҳуқуқига эгалиги қайд этилган. Боланинг ота-онаси бўлмаганда ёки улар ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинганда ва бола ота-она қарамоғидан маҳрум бўлган бошқа ҳолларда унинг оилада тарбияланиш ҳуқуқи васийлик ва ҳомийлик органи томонидан таъминланиши мумкин.

Шунингдек, бола отаси, онаси, бобоси, бувиси, ака-укалари, опа-сингиллари ва бошқа қариндошлари билан кўришиш ҳуқуқига эга. Ота-онасининг никоҳдан ажралиши, никоҳнинг ҳақиқий эмас деб топилиши ёки ота-онанинг бошқа-бошқа яшаши боланинг ҳуқуқларига таъсир қилмайди.

Ота ва она алоҳида яшаган ҳолда бола уларнинг ҳар бири билан кўришиш ҳуқуқига эга бўлади. Ота-она турли давлатларда яшагани тақдирда ҳам бола улар билан кўришиш ҳуқуқига эгалиги амалдаги қонунчилигимизда кафолатланган.

Фавқулодда вазиятларга тушиб қолган бола (ушлаб туриш, қамоққа олиш, ҳибсга олиш, даволаш муассасасида бўлиш ва бошқа ҳолларда) ўз ота-онаси ва бошқа қариндошлари билан қонунда белгиланган тартибда кўришиш ҳуқуқига эга бўлади.

Шу билан бирга бола ўз ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга ҳисобланади. Боланинг ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш унинг ота-онаси (уларнинг ўрнини босувчи шахслар), ушбу Кодексда назарда тутилган ҳолларда эса васийлик ва ҳомийлик органи, прокурор ва суд томонидан амалга оширилади. Вояга етмаган бола қонунга мувофиқ тўла муомала лаёқатига эга деб эътироф этилса, у ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини, шу жумладан ҳимоя ҳуқуқини мустақил амалга оширишга ҳақли бўлиб ҳисобланади.

Бундан ташқари, бола ота-она (уларнинг ўрнини босувчи шахслар) томонидан қилинадиган суиистеъмолликлардан ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Ўз навбатида боланинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари бузилганда, шу жумладан, ота-она (улардан бири) болани тарбиялаш ва таълим бериш бўйича ўз мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганда ёхуд ота-оналик ҳуқуқларини суиистеъмол қилганда бола ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини сўраб, васийлик ва ҳомийлик органига, ўн тўрт ёшга тўлгандан кейин эса, мустақил равишда судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эгадир. Боланинг ҳаёти ёки соғлиғига хавф туғилганлигидан, унинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари бузилганлигидан хабардор бўлган шахслар бу ҳақда бола айни пайтда яшаб турган жойдаги васийлик ва ҳомийлик органига маълум қилиши шарт. Шундай маълумотларни олгач, васийлик ва ҳомийлик органи боланинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш юзасидан зарур чоралар кўриши шарт.

Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 68-моддасида оилада боланинг манфаатларига тааллуқли ҳар қандай масала ҳал қилинаётганда бола ўз фикрини ифода қилишга, шунингдек ҳар қандай суд муҳокамаси ёки маъмурий муҳокама даврида сўзлашга ҳақли эканлиги қайд этилган.

Вояга етмаган ота-она ўз боласи билан бирга яшаш ва унинг тарбиясида иштирок этиш ҳуқуқига эга.

Ота-она ўз болаларини тарбиялаш ҳуқуқига эга ва тарбиялаши шарт. Ота-она ўз болаларининг тарбияси ва камолоти учун жавобгардир. Улар ўз болаларининг соғлиғи, жисмоний, руҳий, маънавий ва ахлоқий камолоти ҳақида ғамхўрлик қилишлари шарт. Ота-она ўз болаларини тарбиялашда бошқа барча шахсларга нисбатан устун ҳуқуққа эга. Ота-она болаларининг қонун ҳужжатларида белгиланган зарур даражада таълим олишини таъминлаши шарт.

Болаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш уларнинг ота-онаси зиммасига юклатилади. Ота-она ўз болаларининг қонуний вакиллари ҳисобланадилар ҳамда ҳар қандай жисмоний ва юридик шахслар билан бўлган муносабатларда, шу жумладан судда алоҳида ваколатсиз уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қиладилар. Васийлик ва ҳомийлик органи томонидан ота-она ва болалар манфаатлари ўртасида қарама-қаршилик борлиги аниқланганда, ота-она ўз болаларининг манфаатларини ҳимоя қилишга ҳақли эмас. Ота-она ва болалар ўртасида келишмовчиликлар мавжуд бўлганда васийлик ва ҳомийлик органи болаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун вакил тайинлаши шарт.

Васийлик ва ҳомийлик мажбуриятларини бевосита амалга ошириш учун васийлик ва ҳомийлик органлари васий ёки ҳомий тайинлайди. Васий ёки ҳомий этиб вояга етган ҳар икки жинсдаги фуқаролар уларнинг розилиги билангина тайинланиши мумкин. Васийлик ёки ҳомийлик тайинлаш лозимлиги васийлик ва ҳомийлик органларига маълум бўлган вақтдан бошлаб бир ойдан кечиктирмай васий ёки ҳомий тайинланиши лозим. Васий ёки ҳомийни тайинлаш вақтида унинг шахсий фазилатлари, тегишли мажбуриятларни бажаришга қобилияти, мазкур шахс билан васийлик ёки ҳомийликка муҳтож шахс ўртасидаги муносабатлар, шунингдек васийлик ёки ҳомийликка олинувчининг ўз хоҳиши эътиборга олиниши лозим.

Чорибек Аролов

Сурхондарё вилоят суди судья катта ёрдамчиси

КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ БИРГА КУРАШАЙЛИК

“Давлат ва жамият ишларида тамагирлик қилган одам, мозор титиб, ўғирлик қилишдан ҳам қайтмайди” деган экан қадимги грек  файласуфи Плутарх.

Буюк файласуф бу билан ватан, жамият ва давлатга хизмат қилишдек шарафли вазифани бажараётганда, ўз шахсий манфаатларини ўйлаб тамагирлик қилган одамни мозор титиб марҳумнинг нарсаларини ўғирлаб юрган жирканч ўғрига тенглаштирган.

Дарҳақиқат, коррупция ва порахўрлик бутун жамият тараққиётига тўғаноқ бўлиб, давлатни ич-ичидан емиради. Бу иллат сабабли кўплаб давлатлар инқирозга юз тутган.

Тарихдан биламизки, турли цивилизациялар ва давлатларнинг  инқирозга юз тутишининг энг асосий сабабларидан бири сифатида, турли даражадаги давлат арбоблари ва хизматчиларининг тамагирлик қилиши, ўз манфаатини давлат манфаатларидан устун қўйишини кўрсатиш мумкин. Чунки бу ҳолатда давлат хизматчиси томонидан давлат ва жамият манфаатларига фойда келтирадиган эмас, ўзининг ёки танишларининг манфаатига хизмат қиладиган қарор қабул қилинади. Қоррупция даражаси юқори бўлган давлатларда ривожланиш бўлмайди. Чунки, коррупция ўз табиатига кўра, ҳар қандай ислоҳотнинг илдизига болта уради.

Шу сабабли, аксарият тараққий этган дунё давлатлари томонидан коррупцияга қарши курашиш асосий вазифа этиб белгиланган.

Тараққиётининг янги босқичига қадам қўяётган Ўзбекистон учун ҳам коррупциянинг ҳар қандай шаклдаги кўриниши ислоҳотлар шиддатини сусайтириши билан хавфли.

Шу боисдан ҳам давлат раҳбари Шавкат Мирзиёев ўз ваколатига киришиши билан Президент сифатида имзо чеккан энг биринчи ҳужжат “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни бўлди.

Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январдаги “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида”ги қонунида коррупцияга таъриф берилган. Унга кўра, коррупция – шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишида ифодаланадиган ижтимоий ҳодисадир. Халқ тилида соддагина қилиб -порахўрлик, кенг маънода коррупция деб аталувчи ҳодиса барча ислоҳотлар илдизига болта ураркан уни келтириб чиқарувчи сабаб ва қарши кураш чораларини билишимиз лозим бўлади. Аслида коррупция бирор мансабдор шахснинг  қонунчилик ва ахлоққа зид равишда ўзининг бошқарув ваколатлари ва ҳуқуқларидан шахсий манфаатлар мақсадида фойда олишидир. Коррупция жамиятнинг ривожланишига, иқтисодни ривожланишини энг катта салбий таъсир кўрсатувчи омил ҳисобланади. Шунинг учун барча соҳаларда  коррупцияга қарши курашиш унинг келтириб чиқарувчи сабабларни аниқлаш ва олдини олиш жуда долзарб бўлиб қолди. Коррупциянинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш, коррупцияга қарши кураш самарали йўлларини топиш бўйича мутахассислар, турли институтлар ва ҳалқаро ташкилотлар томонидан юзлаб, минглаб тадқиқотлар ўтказилган. Ўзига хос рейтинглар тузилиб, ҳар хил кўрсатгич ва рақамлар қайд этилган жадваллар яратилган.  Афсуски жамиятимизда коррупцияни бутунлай тугатиш имконияти бўлмаяпти. Коррупциянинг келиб чиқиш сабаблари сифатида тадқиқотчилар асосан тўртта омилни кўрсатиб ўтадилар.

Биринчиси иқтисодий сабаблар.   Коррупциянинг бу  кўриниши ижтимоий ва иқтисодий ҳаётни бевосита маъмурий йўл билан бошқаришга интилган ҳокимият ва бюрократиянинг мавқеи баланд бўлган давлат шароитида ривож топади. Иқтисодий фаолиятга нисбатан ўрнатилган ҳар хил чеклашлар  амалдорларнинг кенг, назоратда холи, чекланмаган ё рухсат бериш, ё таъқиқлаш ваколати  порахўрликка замин яратади. Шу билан  боғлиқ бўлган ҳолда, йирик маблағларга эга бўлган ишбилармонлар ўз даромадларини кўпайтириш мақсадида ва рақобатида алоҳида имтиёзларга эга бўлиш учун  ҳукумат амалдорларини пора эвазига сотиб олиб, уларни ўз ихтиёрларига бўйсундиришга интиладилар.

Иккинчиси ҳуқуқий сабаблар. Коррупциянинг ривожи қонунларнинг сифатига боғлиқдир. Мукаммал бўлмаган қонунлар  ишламайди ва порахўрлар бундан усталик билан фойдаланадилар.

Учинчиси институциал сабаблар.  Уларга аввало давлат бошқарув тизимидаги нуқсонлар, демократик институтларнинг кучсизлиги, шунинг натижасида ҳукумат фаолиятининг ёпиқлиги ёки фуқаролик назоратидан холилиги киради.

Тўртинчиси ижтимоий сабаблар ёки жамиятдаги муҳит, аҳолининг ҳуқуқий билими, маданият даражаси, маънавияти, уюшқоқлиги ва жамоат фаоллиги пастлиги  каби омиллардир.         

Ушбу қонунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, Бош прокуратураси, Миллий хавфсизлик хизмати, Ички ишлар вазирлиги, Адлия вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш департаменти давлатимизда Коррупцияга қарши кураш фоалиятини амалга оширувчи давлат органлари ҳисобланади. Коррупцияга қарши курашиш бўйича фаолиятни қонунчиликка мувофиқ бошқа давлат органлари ҳам амалга ошириши мумкин.

Давлат органлари ва бошқа ташкилотлар коррупцияга қарши курашиш мақсадида аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш бўйича зарур чора-тадбирлар кўради, шу жумладан коррупцияга қарши курашиш масалаларига доир тушунтириш ишларини амалга ошириш, ҳуқуқий тарбия ва таълимни, илмий-амалий тадбирларни ташкил этиш, ўқув-услубий ва илмий адабиётларни ишлаб чиқиш йўли билан зарур чора-тадбирлар кўради.  Давлат органлари ва бошқа ташкилотлар ўз мансабдор шахсларининг ҳамда бошқа ходимларининг коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги ҳуқуқий саводхонлигини, шу жумладан ҳуқуқий билимлари даражасини ошириш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўради.

Ислоҳотларни амалга ошириш доирасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолияти очиқлигини, жамоат ва парламент назоратини таъминлаш механизмлари такомиллаштирилди, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва суд органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари ислоҳ қилинди. Албатта, бажарилган ишлар салмоқли. Аммо биз кечаги қилган ишимизнинг натижасига маҳлиё бўлиб қолсак, эртанги ишимизнинг якуни биз кутганчалик бўлмаслиги табиий. Шундан келиб чиққан ҳолда иқтисодиётни янада ўстириш, халқ фаровонлигини ошириш, мамлакатда инвестиция муҳитини яхшилаш борасидаги стратегик вазифаларни ҳал этиш муҳим аҳамиятга эга. Бу эса коррупцияга қарши курашиш соҳасида давлат сиёсатининг самарали амалга оширилишини таъминлаш бўйича янги тизимли чоралар кўрилишини тақозо қилмоқда. Президентимиз томонидан имзоланган “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармон ҳам айни шу мақсадни кўзлагани билан аҳамиятли ҳисобланади.

Коррупция шундай иллатки, уни бир ёки икки идоранинг саъй-ҳаракати билан йўқ қилиб бўлмайди. Қачонки, барча фуқароларимиз, жамият унга қарши биргаликда курашиб, унинг илдизларини йўқ қилишга киришилсагина ижобий натижага эришиш мумкин.

Отабек Каримов

Жиноят ишлари бўйича Қизириқ туман суди раиси

НАФС  БАНДАЛАРИ…!

“Нафс шундай балодур, ёнган ўтга соладур”. Мана шу гапларни ким, қачон айтган бўлсаям, “линейка”дай тўғри айтгани рост. Донишмандларни айтган бу сўзи, ҳозирги кунда ҳар қадамда учрайди. Яхшиямки саломлашганда қисташмайди. Йўқ, аслида саломлашиб бўлгач нафс ишга тушади. Нафсдай кучли қуролни ўзи йўқ. Нафс бомбаниям портлатмай осмонга учиради. Хохласа ўртада келишув бўлолмай қолса яна ерга тушириб порлатиб юборади.

Нафс деган бало билан коррупция деган қуругир бир қориндан талашиб тушган эгизаклардир. Бу эгизаклар фақат қабр ичида йўқ. Қабр ташқарисида эса ғиж-ғиж. Ким қандай кўради буни билмадим. Бироқ шундайгина ёнимизда турган бўлади.

Нафсини жиловлаёлмаган кимсани шерга ем бўлганини эшитганмисиз? Эшитмаган бўлсангиз, эшитинг.

Саҳрога кетаётган кимса, қараса йўлида қуёш нуридан ялтираб турган тиллога кўзи тушади. Нафсига қул бўлган ҳалиги кимса тиллоларни барини олмоқчи бўлади. Бироқ, шу ерни ўзида оғзини очиб турган шерни пайқамабди. У тиллога ташлангач, шер ҳалиги кимсага ташланиб, паққос туширибди. Ана сизга нафс. Нафс дегани ҳар хил тоифа одамлар томонидан, ўзларини касби-корига мослаштириб ишлаб чиқилган.

Қурувчи қурилишидан, шифокор шифосидан, ўқитувчи мактабидан, фермер даласидан, сотувчи товаридан, киракаш уловидан, бозорчи олиб сотаридан, мулла эшон калимасидан, хуллас ҳаммасини бир ризқи бор. Ризқни ҳам  ҳалол ҳароми бўлади. Ана шунисидан фарқланади. Нафс бандаларидан бири Бахром Эшонов (исм фамилиялар ўзгартирилган) билими қанчалик ғовлаб кетган буни билмадигу, у киши эллик ёшни қоралаган бўлса-да, ҳеч бир тайинли ишнинг жиловини тутмаган. Қишлоқдаги маракаларда дуои каломини ўқиб юрса керак. Энг ёмони у киши ҳеч бир қонунга айтилмаган шаърий никоҳ ўқишни ўзига одат қилиб олган. У кишини нафси шу йўлга олиб кирган.

Қонуний никоҳлари бекор бўлмаган Саттор Хуррамов билан Шоира Муродовалар ўртасида шаърий никоҳ ўқиб, нафс қулига бўйсунди. Суд уни шу иши учун маъмурий қамоқ жазосига қарор қилди.

Яна биттаси, аниқроғи Тоштемир Аллаев ҳам ўзини яхши мулламан, – деб ўзбошимчалик ишларга қўл уриб юрганлардан чиқиб қолди. Ўзи жомеъ масжидида имомлик қилиб, бошқаларга бузғунчилик ишларга қўл урманглар дейиш ўрнига, шакаргуфторлик қилиб, шаърий никоҳни ўқишни ўз зиммасига олган. Бўлмаса Эргаш Норовни гулдек оиласини чирқиллатиб Руқия Назарова билан шаърий қуппа ўқиб қўярмиди. Буни нафс балоси дейдилар. Пулни юзи иссиқлик қилиб, қонунни ҳам четлаб ўтган чала мулла Тоштемир Аллаевга етти суткалик малакасини ошириб, қонунни ўргатиб қўйиш учун суд томонидан қарор чиқарилди. Ётган “люкс” жойи учун базавий ҳисобнинг ўн беш фоизи ҳисобида ҳар куни учун пул тўлайдиган бўлди.

Нафс балодур, ёнган ўтга соладур, деб бежис айтмадикда. Ахир нафс бало бўлмаганда мулла яна нафс қулига айланармиди. Илгари ҳам нафси уни уятга қўйиб, жазо олишга гирифтор қилганида ҳам тавба қилдим, пушаймонман, бошқа бу иш такрорланмайди, деб аҳд қилган эди. Йўқ. Бўлмади. Аҳди-ю қасамини бузди. Пул бўлса чангалда шўрва деганларидек, унинг нафси чангал устига чиқариб қўйганини ўзи ҳам билмай қолди.

Мулла ака мана хизмат ҳақингиз,- деб бир даста пулни олдига қўйгач илгари оиласи билан оралари очиқ бўлмасада, Даврон Тўраев билан машуқаси Салима Абдуллаеваларга яширинча шаръий никоҳ ўқиб, бугундан бошлаб Сизлар эр-хотинсизлар, деб фатво берди.

Муллани кимдир чақирди. У ташқарига чиқса, илгари ҳам чақириб судга олиб борган нозир турибди. Э, мулла ака, яна қовун туширибсизда. Қалинроқ кийиниб олинг, борадиган жойингиз бироз совуқроқ дея эслатиб қўйди.

Мулла Вали Бўриевни яна етти кеча-ю, етти кундуз номози қазо бўладиган бўлдида. чунки, унга илгари чала қолган жойидан яна билимини ошириш учун қарор чиқарилди.

Боқивой Эргашев уч нафар фарзандини ташлаб, маҳалласидан чиқиб кетганига ҳам анча бўлди. Тўрт маҳалла нариги қишлоқдан бир жувонга дардини айтиб уйланмоқчи бўлди. У жувонга ҳам бир эркак керак бўлиб турганидан рози бўла қолди. Бироқ, никоҳсиз яшамаймиз, бир мулла топинг никоҳлаб қўйсин.

Боқивой ҳам яна беш маҳалла наридан бир чала муллани адресини олиб, уйига бориб хизматини айтди. Ўртада келишув бўлиб, икки бевага қуппани қўйиб, ҳақини олиб жўнаб қолди. Шу кундан бошлаб улар эри-хотин бўлиб яшай бошлади. Фарзандли ҳам бўлишди. Катта хотини қайнонасига ўғли қаерда яшаётганини, уйланиб фарзандли бўлганини эшитиб айтди. Келин қайнона йўлга чиқиб, сўраб суриштириб охири уларни яшаш жойини топди. Не кўз билан кўрсинки, эшитганларининг бариси рост бўлиб чиқди. Дилбар кундоши Иқлиманинг қўлидаги боласини олиб отиб юборди. Келин қайноналар ўртасида бўлди жанжал, бўлди можора. Ахири бу хабар керакли жойга ҳам етиб борди. Ҳаммасини жам қилиб, ҳужжат қилиб гаплашилди. Гапни охири чала муллага етганда, мулла акамиз Содиқ Назаровга сиз гуноҳкорларнинг бошисиз дея, ўн сутка маъмурий қамоқ жазоси тайинланди.

Мана Сизга нафс бандалари ҳақида икки калима сўз айтдик. Ҳар жума куни жомеъ масжидларига айтиладиган вазифаларни бири шу шаръий никоҳларни ўқимаслик тўғрисида бўлади десак, бу хато эмас. Барибир нафсларини қулига айланган мулла эшонларимиз борлиги ҳам рост!  “Олим оламни бузар, мулла рўзғорни” деган гап ҳам рост.

Комилжон Назаров

Жиноят ишлари бўйича Олтинсой туман суди раиси

Перейти к содержимому